• نمره عقل من 20 ... هست!

موضوع: زیارت جامعه

کلمات کليدي: ذوی النهی و اولی الحجی، عقل، تکلیف، منزلت عقل

شرح فراز «ذوی النّهی و أولی الحجی»

بحث لغوی:

«ذو» که جمع آن «ذَوون»^[1] و حالت جرّیِ آن «ذوین» است، به معنای صاحب و مالک می آید.

«نُهی» جمع «نُهیه» از ماده ی «نهی»، به معنای عقل است که از زشتی نهی می کند.

«أولوا/أولی» نیز به معنای صاحب و مالک است که مفردی از ریشه ی خود ندارد، بلکه برای مفرد آن از «ذو» استفاده می شود.

«حِجی»^[2] در کتاب های لغت به معنای عقل آمده است. اصل این واژه به دو معناست:

1- چرخیدن یک چیز به دور چیز دیگر و همراهی با آن؛ مثلاً حدقه ی چشم را «حجوه» گویند زیرا کره ی چشم را احاطه کرده است و یا به اطراف یک سرزمین (که آن را احاطه کرده)، «اَحجاء» گفته می شود.

2- قصد و توجّه؛ مثلاً «حَجی بالمکان» یعنی قصد آن مکان کرد و در آنجا اقامت گزید.

سایر معانی ذکر شده در کتاب های لغت، قابل بازگشت به این دو ریشه است.

ذکر معنای عقل برای «حجی»، با هر دو ریشه ی مذکور قابل انطباق است؛ زیرا:

اولاً عقل بر تمام قوای انسان احاطه دارد و ملازم و همراه تمام قوای آدمی است.

ثانیاً در میان تمام قوای انسان، این قوّه، مورد قصد و عنایت ویژه است و شایستگی دارد در تمام امور، بدان توجّه شود.

در تفاوت میان حجی و نهی می توان گفت: عقل، آنگاه که در مقام امر به معروف است و انسان را به نیکی ها فرمان می دهد، «حِجی» نامیده می شود و آنگاه که نهی از منکر می کند و از ناپسندی ها باز می دارد، «نُهی» نامیده می شود.

«حِجی» جنبه ای از عقل است که حکایت از صیانت و حفظ می کند، یعنی عقلی که سیاست گری(تدبیر) می کند و بر همه جیز سیطره دارد، بررسی می کند که هر کاری صواب است یا ناصواب.

ذوی النهی یعنی اشخاصی که علم و عقل تمام مخلوقات به ایشان منتهی می شود.

خردمندان، ائمّه اند:

همه ی انسان ها به لحاظ اصل آفرینش، از این دو نعمت الهی (حجی و نهی) برخوردارند؛ لکن افراد غیر معصوم گرفتار هوای نفس هستند و این امکان وجود دارد که گرفتار لغزش شوند، امّا پیشوایان معصوم ما مصون از کژاندیشی و محفوظ از کج رفتاری هستند. بدین ترتیب در این دو جمله به یکی از برجسته ترین کمالات ائمّه ی اطهار علیهم السّلام یعنی برخورداری از عقلی ویژه تذکّر داده شده است.

پيغمبر اکرم صلّی الله علیه و آله فرمود:

«خدا به بندگانش چيزى بهتر از عقل نبخشيده است، زيرا خوابيدن عاقل از شب بيدارى جاهل بهتر است و در منزل بودن عاقل از مسافرت جاهل (به سوى حج و جهاد) بهتر است و خدا پيغمبر و رسول را تا عقلش را كامل نكند مبعوث نسازد و عقل او برتر از عقول تمام امتش باشد و آنچه پيغمبر در خاطر دارد، از اجتهاد مجتهدين بالاتر است و تا بنده‏ با استفاده از عقل درنیابد که خداوند انجام یک واجبی را (از طریق وحی یا ...) از وی خواسته، به آن عمل نکند. همه عابدان در فضيلت عبادتشان بپاى عاقل نرسند. عقلا همان صاحبان خردند كه درباره ايشان فرموده: تنها صاحبان خرد اندرز مي گيرند.» ^[3]

راوی از حضرت صادق عليه السّلام پیرامون آیه «إِنَّ فِي ذلِكَ لَآياتٍ لِأُولِي النُّهى»‏ سؤال کرد.

امام فرمود: «به خدا قسم ما اولى النّهى هستيم»؛

عرض كردم فدايت شوم معنى اولى النهى چيست؟

فرمود:

«خداوند پيامبرش را از آنچه پس از او رخ خواهد داد آگاه کرد: از اینکه اولی و پس از او دومی و پس از آن دو سومی و بنی امیه نسبت به خلافت ادعا کرده، [به غصب] آن اقدام می نمایند.

پيامبر اكرم اين جريان ها را به علي عليه السّلام اطّلاع داد و مطابق اخبار خدا و پيامبر و آنچه علي عليه السّلام به ما فرموده بود، وقایع بعد از علی علیه السّلام -از پادشاهی بنی امیه و غیر از آن- اتفاق افتاد. اين است تفسير همان آيه... ما اولى النهى هستيم که علم تمام اين جريان‏ها به ما منتهى شده، و ما به دستور خدا صبر كرديم... .» ^[4]

حضرت موسى بن جعفر عليه السّلام از پدرشان در مورد آیه «فَمَنِ اتَّبَعَ هُدايَ فَلا يَضِلُّ وَ لا يَشْقى‏» ^[5] نقل می کنند که فرمود:

پيامبر اكرم صلى اللَّه عليه و آله و سلم خطاب به مردم کرده فرمودند:

«ای مردم! پيرو هدايت خدا باشيد تا هدایت گردید و رشد کنید و هدایت خدا هدایت من و هدایت اين شخص -علي ابن ابى طالب- است؛ هر كس در حیات من و بعد از وفات من از علي پیروی کند، از من پيروی کرده و هرکه از من پيروی کند از خداوند پیروی کرده و هر كس پيرو خدا باشد گمراه و بدبخت نمي شود...

و سپس درباره آیه «أَفَلَمْ يَهْدِ لَهُمْ كَمْ أَهْلَكْنا قَبْلَهُمْ مِنَ الْقُرُونِ يَمْشُونَ في‏ مَساكِنِهِمْ إِنَّ في‏ ذلِكَ لَآياتٍ لِأُولِي النُّهى‏»^[6] این چنین توضیح دادند:

«أولی النهی امامان از آل محمد عليهم السّلام هستند و هرچه مانند آن در قرآن وجود دارد» (از قبيل اولى الالباب و ... درباره ی ائمه عليهم السّلام است).^[7]

سؤال: یعنی بقیّه...!

گاهی گفته می شود که آدم نباید عقلش را به کسی بسپارد و خدا با دادن عقل به هر فرد، او را آزاد خلق کرده و همه در بهره وری عقل مساویند و لذا تقلید و تبعیت از حدیث و... معنی ندارد. بعد هم امام زمان علیه السّلام که سخنی مخالف خرد جمعی مردم نمی زنند چرا که کسی گوش نمی کند و ظهور چه می شود و ...

البته در جملات بالا پاسخ چنین سؤالاتی داده شد، لیکن در اینجا به ذکر دو دلیل می پردازیم:

1. امام، کمال عقل: ما کسی را صاحب عقل می دانیم که هیچگاه خطا نکند و هر کس به هر میزان که خطا کند از عقل خود دوری کرده است. امّا امام علیه السّلام تنها کسی است که هوا و هوس در وی راه ندارد و لذا همیشه در کمال عقل قرار دارد، در صورتی که دیگران گاهی در مقام عقلانیت نیستند.

2. امام، صاحب عقل: جایگاه واقعی عقل در این عالم، امام علیه السّلام است. پس بایسته است اگر بخواهیم کسی را صاحب نور عقل بدانیم، اولاً نام ایشان را ببریم و سپس دیگران را به واسطه ی آن جناب واجد عقلانیت بدانیم. همچنان که پیامبر خود را شهر علم و راه بهره مندی از این علم را امیرمؤمنان علیه السّلام معرفی فرمود.^[8]

ذوی النهی و اولی الحجی به این معنی نیست که شما هم عقل دارید بلکه یعنی عقل از شماست؛ یعنی یک امتیاز ویژه برای اهل بیت علیهم السّلام!

حال با این دیدگاه پذیرفتنی است که بگوییم:

«الْحَقُّ مَعَكُمْ وَ فِيكُمْ وَ مِنْكُمْ وَ إِلَيْكُمْ وَ أَنْتُمْ أَهْلُهُ وَ مَعْدِنُه»^[9]

امام باقر عليه السّلام فرمود: پيغمبر صلى اللَّه عليه و آله فرموده است:

«بهترين شما خردمندانند(أولی النهی)»

عرض شد: يا رسول اللَّه؛ خردمندان كيانند؟

رسول خدا صلّی الله علیه و آله فرمود:

«کسانی که دارای اخلاق نيكو و بردبارى‌های وزین اند، صله ارحام نموده نسبت به مادران و پدران نیکوکارند. از فقرا و همسايگان و يتيمان احوالپرسی(و به ایشان رسیدگی) می کنند ... و زمانى كه مردم در خواب بوده و در غفلت به سر می برند، آن ها نماز می گزارند.»^[10]

منزلت عقل

روایاتی که در پیرامون عقل آمده، حکایت از فضیلت بسیار آن دارد که به عنوان مشتی از خروار به پاره ای از آن ها اشاره می شود:

به بیان حضرت امیر علیه السّلام:

«عقل، فضیلت انسان^[11]، بلکه غایت آن^[12]، زینت آدمی^[13]، برترین موهبت^[14] و بهترین نعمتی است که خدا به انسان عنایت کرده است^[15]؛ زیرا بهره رسانی سایر قوا در پناه عقل ممکن خواهد بود.^[16] حتی علم تا زمانی که به مرحله ی عقل نرسد و در حد آموختن برخی اصطلاحات بازماند، سودی ندارد: «هر علمی که عقل آن را تأیید نکند گمراهیست»^[17]

امیرالمؤمنین علیه السّلام فرمودند:

«عمق حكمت به وسيله عقل و عمق عقل به وسيله حكمت بيرون آيد.»^[18]

و در جای دیگری می فرماید:

«خدا با چیزی با فضیلت تر از عقل پرستش نشود.»^[19]

امام رضا علیه السّلام فرمودند:

«دوست هر فردی عقل اوست و دشمنش جهل او.»^[20]

ملاک تکلیف دینی، عقل است!

خدا عقل را داده است که دینداری کنیم. لذا پیامبران به عقلا خطاب می کنند نه به دیوانگان و بچّه ها.

امام باقر علیه السّلام:

«چون خدا عقل را آفريد از او خواست كه سخن گويد، پس به او فرمود: پيش آى پيش آمد، سپس به او فرمود: باز گرد بازگشت، پس به او فرمود: به عزّت و جلالم سوگند، مخلوقی را كه در نزد من محبوب تر از تو باشد نيافريده‏ام، و تو را كامل گردانم مگر در كسى كه (او را) دوست دارم. آگاه باش که من تو را امر نموده، و تو را نهى كرده، و تو را ثواب و پاداش مي دهم(به وسيله تو امر و نهى نموده پاداش ميدهم).»^[21]

حتّی تصدیق پیامبران و رسولان الهی نیز مشروط به داشتن عقل است.

ابن سکّیت از امام رضا علیه السّلام پرسید: حجت خدا بر خلق در این زمان چیست؟

امام فرمود:

«عقل است كه به وسيله آن کسی که به راستی به خدا دعوت می‌کند شناخته مى‏شود و تصديق ميگردد و کسی که بر خدا دروغ می‌بندد نيز شناخته می گردد و تكذيب مى‏شود.» ابن سكيت گفت به خدا قسم اينست جواب.^[22]

دین، عقلانیّت:

قرآن کریم در بیش از سی مورد (با تعابیری چون «بیشترشان تعقل نمی کنند»، «باشد که تعقل کنید» و...) نسبت به کوتاهی آدمیان در بهره مندی از عقل هشدار داده است؛ که البته ما نیز چه بسا مخاطب این آیات باشیم!

خداوند متعال در آیاتی از قرآن بیشتر پیرامون عقل توضیح می فرماید:

«مَثَل(تو در دعوت) كافران، بسان كسى است كه(گوسفندان و حيوانات را براى نجات از چنگال خطر،) صدا مى‏زند؛ ولى آنها چيزى جز سر و صدا نمى‏شنوند؛ (و حقيقت و مفهوم گفتار او را درك نمى‏كنند. اين كافران، در واقع) كر و لال و نابينا هستند؛ از اين رو چيزى نمى‏فهمند!(تعقل نمی کنند)»^[23]

و یا در جایی دیگر از پشیمانی دوزخیان سخن می گوید:

پس از آنکه کافران به گناهشان اعتراف می کنند، می گویند:

«اگر می شنیدیم [و می پذیرفتیم‏] يا تعقّل می كردیم، [اکنون] در ميان‏ دوزخيان نبوديم.»^[24]

یکی از لوازم برای پذیرش هدایت پروردگار، این است که «گوش کنیم». ولیّ الهی بگوید و ما بشنویم و اگر هم جایی حرفی به ما نرسید، با «عقلمان» مسیریابی کنیم که در بسیاری از موارد هم عقل به بدی یک عمل حکم می کند. و لذاست که جهنمیان به این دو مورد اذعان می کنند.

در این آیات کافران از کسانی شمرده شده اند که تعقّل نمی کنند در حالی که می بینیم ظاهراً صاحب عقل آکادمیک معرفی می گردند. لذا این ها که به عنوان عقلانیت مطرح است، عقل حقیقی نیست! چرا که عقل انسان را از کفر نجات می دهد. به عبارت دیگر نمی توان عقل را از دین جدا کرد.

امام صادق عليه السّلام می فرماید:

«ميان ايمان و كفر فاصله‏اى جز كم عقلى نيست.»^[25]

و عقلانیت تا آنجا اهمّیّت میابد که امام رضا علیه السّلام در جمعی از اصحابشان می فرماید:

«شخص ديندارى كه عقل ندارد مورد اعتنا نباشد.»^[26]

آفات و حجاب های عقل:

عقل آفات و حجاب هایی دارد، از جمله هوا و هوس و تکبر. لذا مقابله با تکبر به نوعی به افزونی نور عقل کمک و از طرف دیگر گناه و معصیت نور عقل را زایل می کند.

وقتی حجاب ها عقل را بپوشانند، حتماً احتیاج به کسی هست که آن حجاب ها را زایل کند. آن فرد کسی نیست جز خلیفه خدا که کدهای خلقت را دارد و با دادن تذکر می تواند حجاب ها را بر طرف کند. «وَ يُثِيرُوا لَهُمْ دَفَائِنَ الْعُقُول»^[27]

امّا دنیا «دارِ اختیار» نیز هست و خلیفه الهی علیه السّلام فرصت تصمیم گیری را از کسی سلب نمی کند. امام حسین علیه السّلام در کربلا مکرراً می خواهند به روش های مختلف این حجاب ها را کنار بزنند؛ حتی با فرزندشان علی اصغر علیه السّلام؛ امّا شقاوت نور عقل را از وجود کفّار محو کرده...!

هدایت فقط یک جاست و شرط آن هم عصمت است. لذا تمام فرستادگان معصوم هستند. اگر نباشند، به «اطیعوا الله» نیز خدشه وارد می شود. خداوند متعال هم اطمینان کامل می دهد: «هر چه پیامبر من صلّی الله علیه و آله بگوید، هدایت و وحی از طرف من است.»^[28] و اگر بر فرض محال هم بخواهد اشتباه کند، من خدا نمی گذارم و رگ قلبش را پاره مى‏كنم و هيچ يك از شما نمی تواند مانع [عذاب‏] او شود!^[29]

«وقتی امامان ما عقل محضند خوب طبیعتاً هرچه رابطه ی قوی تری با ایشان برقرار کنیم، بهره مان از عقل هم بیشتر خواهد بود.»

تنها کسی که در این عالم می تواند عقل ما را بیدار کند و تذکر به آن دهد و... امام علیه السّلام است. لذا سرسپاری کردن در نزد عقل محض، حکم عقل است و خود همین کار، عقل پرور است.

--------------------------------------------------------------------------------------------

[1] با توجه به این که این کلمه دائم الاضافه است، همواره بدون نون به کار می رود.

[2] توجّه شود که حِجی جمع حجّت نیست! (جمع حجّت، حُجَج و حجّاج است) و در معنای «حجی» باید به این نکته دقت نمود.(چنان که در بعضی شروح به اشتباه ترجمه شده است.)

[3] كافي، ج‏1، ص: 13

[4] بحارالأنوار، ج24، ص 118 و119

[5] طه: 123

[6] طه: 128- ترجمه آیت الله مکارم شیرازی

[7] بحار الأنوار، ج‏24، ص: 149 (كنز الفوائد: 160 و 161. و الايات فى طه: 123- 128.)

[8] احتجاج، ص 78، و بسیاری از کتب دیگر

[9] از فرازهای همین زیارت

[10] كافي، ج‏2، ص: 240-ترجمه مصطفوی

[11] شرح غرر الحکم، ج1، ص65

[12] شرح غرر الحکم، ج4، ص374

[13] شرح غرر الحکم، ج1، ص13

[14] شرح غرر الحکم، ج3، ص420

[15] شرح غرر الحکم، ج2، ص377

[16] شرح غرر الحکم، ج3، ص234

[17] شرح غرر الحکم، ج4، ص532

[18] کافی، ج1، ص28

[19] خصال شیخ صدوق، ج2، ص433

[20] محاسن، ج1، ص194

[21] بحارالأنوار، ج1، ص96؛ مشابه چنین چیزی درباره ائمّه هدی هم گفته شده است: بحار، ج26، ص328

[22] بحارالأنوار، ج75، ص344

[23] بقره: 171- ترجمه آیت الله مکارم شیرازی

[24] ملک: 10

[25] کافی، ج1، ص28

[26] کافی، ج1، ص27

[27] بحارالأنوار، ج11، ص60

[28] نجم: 3 و 4

[29] الحاقة: 44 تا 46

نوشته شده توسط گروه زیارت جامعه در روز يکشنبه 1391/4/18 ساعت 13:49

من این مطلب را پسندیدم