در بین ماه های سال قمری، ماه مبارك رمضان، از قداست و جایگاه ویژه ای برخوردار است چنانكه در دعای مخصوص آن می خوانیم: «... و هذا شهر عظمته و كرمته و شرفته و فضلته علی الشهور...»؛ (اقبال الاعمال/24) «و رمضان، ماهی است كه او را عظمت و كرامت و شرافت، و فضیلت دادی، نسبت به ماه های دیگر».

رسول خدا صلی علی الله علیه و آله می فرماید: «اگر كسی در این ماه، یك آیه از قرآن، تلاوت كند، ثوابش مثل كسی است كه در غیر ماه رمضان، یك بار قرآن را ختم كرده باشد.»(امالی صدوق/93) از امام صادق علیه السلام نیز نقل شده است: «هركس در ماه رمضان، صدقه ای بدهد خداوند هفتاد نوع، بلا را از او دور می كند.» (بحار/ 93/316)

حضرت علی علیه السلام از رسول خدا صلی علی الله علیه و آله نقل می فرماید: «هیچ مؤمنی نیست كه ماه رمضان را، به حساب خدا، روزه بگیرد، مگر آن كه خدای تبارك و تعالی، هفت خصلت را برای او لازم گرداند، هرچه حرام در پیكرش باشد محو و ذوب گرداند. به رحمت خدای عزوجل نزدیك می شود. (با روزه خویش) خطای پدرش حضرت آدم را می پوشاند. خداوند لحظات جان دادن را، برای او، آسان كند. از گرسنگی و تشنگی روز قیامت در امان است. خدای عزوجل از خوراكی های لذیذ بهشتی او را نصیب دهد. و بالاخره خدای عزوجل، برائت و بیزاری از آتش دوزخ را به او عطا فرماید. (پرسش كننده در این حدیث مفصل، عالم یهودی بود) كه عرض كرد راست گفتی ای محمد.» (من لایحضر صدوق/2/74)

ماه مبارك رمضان علاوه بر این كه ماه عبودیت و بندگی، و ماه غفران و رحمت الهی است، از جهات دیگر نیز حائز اهمیت است:

1) ماه نزول قرآن

اولین ویژگی و امتیاز ماه مبارك رمضان، نزول قرآن كریم بر قلب نازنین رسول خدا صلی علی الله علیه و آله برای نجات و هدایت انسان ها در این ماه پربركت است چنانكه خدای سبحان می فرماید: «ماه رمضان، ماهی است كه قرآن به عنوان راهنمایی مردم و نشانه های هدایت و فرق میان حق و باطل در آن، نازل شده است.» (بقره/185) در آیه دیگر می فرماید: «ما قرآن را در شب مبارك فرو فرستادیم.»(دخان/2)

2) شب قدر و تعیین سرنوشت

دومین ویژگی كه باعث فضیلت ماه مبارك رمضان شده است، قرارگرفتن شب قدر و تعیین سرنوشت، در این ماه نورانی است. چنانكه در سوره قدر می خوانیم: «ما آن (قرآن) را، در شب قدر، نازل كردیم. و تو، چه می دانی شب قدر چیست؟ شب قدر ]در مقام و مرتبه[ از هزار ماه، بهتر و بالاتر است. ظاهراً مراد از قدر، تقدیر و تعیین و اندازه گیری است، خدای تعالی در آن شب، حوادث یكسال ]از آن شب تا شب قدر سال آینده[ را تقدیر می نماید، زنگی و مرگ، رزق ، سعادت و شقاوت و چیزهایی از این قبیل را مقدر می سازد. (تفسیر المیزان ذیل آیه)

امام باقر علیه السلام در جواب سؤال از معنای آیه «انا انزلناه فی لیله مباركه » می فرماید: «شب قدر كه همه ساله در ماه رمضان در دهه آخرش، تجدید می شود، شبی است كه قرآن، جز در آن شب، نازل نشده، و آن شبی است كه خدای تعالی درباره اش فرموده: «فیها یفرق كل امر حكیم» در آن شب، هر حادثه ای كه باید در طول آن سال، واقع گردد، تقدیر می شود، چه خیر و چه شر، چه طاعت و چه معصیت، و چه فرزندی كه قرار است متولد شود، و یا اجلی كه بناست فرا رسد، و یا رزقی كه قرار است (تنگ و یا وسیع) برسد، پس آنچه در این شب، مقدر شود، و قضایش رانده شود، قضایی حتمی است، ولی در عین حال، مشیت خدای تعالی در آنها محفوظ است.» (كافی /4/751)

منظور امام از این كه فرمود: «ولی در عین حال مشیت خدای تعالی در آن ها محفوظ است» این است كه قدرت خداوند همیشه مطلق است، او هر زمان، هر كاری را بخواهد در توانش هست، هر چند قبلا خلاف آن را حتمی كرده باشد، و خلاصه حتمی كردن یك امر، قدرت مطلقه خداوند را مقید نمی كند، او می تواند قضای حتمی خود را نقض نماید هر چند كه هیچ وقت چنین كاری را نمی كند.

حضرت موسی علیه السلام در مناجات با خدای سبحان، می فرماید: «خداوندا! می خواهم به تو نزدیك شوم، فرمود: قرب من، برای كسی است كه شب قدر، بیدار شود. گفت: خداوندا! رحمتت را می خواهم، فرمود: رحمتم برای كسی است كه در شب قدر به مسكینان رحمت كند. گفت: خداوندا! جواز گذشتن از صراط را از تومی خواهم، فرمود: جواز صراط برای كسی است كه در شب قدر، صدقه ای بدهد. گفت: خداوندا! از درختان بهشت و از میوه هایش می خواهم، فرمود: آن ها برای كسی است كه در شب قدر، تسبیح كند. گفت: خداوندا! رهایی از جهنم را می خواهم، فرمود: رهایی از جهنم برای كسی است كه در شب قدر،استغفاركند. گفت: خداوندا! خشنودی تو را می خواهم، فرمود: خشنودی من برای كسی است كه درشب قدر، دو ركعت نماز بگذارد.» (مستدرك الوسائل نوری 7/754))(

3) نزول ملائكه و روح

سومین ویژگی ماه مبارك رمضان، نزول ملائكه و روح درشب قدر و ماه مبارك رمضان است.

«فرشتگان و روح درآن شب به اذن پروردگارشان برای (تقدیر) هركاری نازل می شوند، شبی است پر از سلامت (و بركت ورحمت) تا طلوع صبح.» (قدر 4و5)

ابن عباس از رسول خدا صلی علی الله علیه و آله روایات كرده است كه فرمود:«وقتی شب قدر می شود، ملائكه ای كه ساكن درسدره المنتهی هستند و جبرئیل، یكی از ایشان است، نازل می شوند، درحالی كه جبرئیل به اتفاق سایر سكان نامبرده، پرچم هایی را، به همراه دارند، یك پرچم، بالای قبر من، و یكی بربالای بیت المقدس، و پرچمی درمسجد الحرام و پرچمی برطورسینا، نصب می كنند، و هیچ مؤمن و مؤمنه ای در این نقاط نمی ماند مگر آن كه جبرئیل به او سلام می كند، مگر كسی كه دائم الخمر و یا معتاد به خوردن گوشت خوك و یا زعفران مالیدن به بدن خود باشد». (تأویل الآیات الظاهره، استرآبادی، ص 790)

4) میهمانی و ضیافت الهی

نزول قرآن، وقوع شب قدر، نزول ملائكه و روح، تقدیر سرنوشت و... هركدام مائده های آسمانی و غذاهای معنوی است و سبب شده ماه مبارك رمضان، به عنوان ماه ضیافت و میهمانی الهی، نامگذاری شود، لذا رسول خدا صلی علی الله علیه و آله در آستانه ماه مبارك رمضان، این گونه می فرماید: «ای مردم! ماه با بركت و رحمت و آمرزش، به شما روی آورده است، این ماه، نزد خدا بهترین ماه است و روزهایش، بهترین روزها و شب هایش، بهترین شب ها، و ساعاتش بهترین ساعات. دراین ماه، شما به میهمانی خدا، دعوت شده اید و در زمزه بهره مندان از كرامت خداوند، قرارگرفته اید. دراین ماه نفس های شما، تسبیح خداست، و خواب شما، عبادت است و اعمال شما، پذیرفته، و دعایتان به اجابت می رسد....»(المصباح كفعمی/ص 336)

امام صادق علیه السلام نیز به فرزندانش این گونه سفارش می نماید:«جان های خود را به تلاش و كوشش وادارید؛ زیرا در این ماه، روزی ها قسمت و اجل ها نوشته می شود و در آن، نام میهمانان خدا كه بر او، وارد می شوند، نوشته می گردد و درآن، شبی است كه عبادت در آن، از عبادت هزار ماه بهتر است.» (بحار/93/573)

با توجه به بیانات رسول خدا صلی علی الله علیه و آله، ماه مبارك رمضان ماه ضیافت و میهمانی است، در این ضیافت پرشكوه و بی نظیر، صاحب خانه و میزبان، پروردگار جهان و میهمانان، بندگان فقیر و محتاج خدای سبحان، هستند و غذاهای لذت بخش این سفره رنگین و منحصر به فرد مائده های آسمانی: روزه داری وچشم پوشی از لذائذ دنیوی، تلاوت قرآن، احیاء و شب زنده داری، دعا و نیایش، طلب غفران و رحمت الهی و... است و ثمره ای كه انتظار می رود از این میهمانی پرشكوه و بی سابقه، عاید حال میهمانان شود، تقوای الهی است چنانكه خدا سبحان می فرماید:

«ای افرادی كه ایمان آورده اید، روزه بر شما نوشته شد، آن چنان كه بر كسانی كه قبل از شما بود، نوشته شده بود، باشد كه پرهیزگار شوید.»(بقره/381)

آداب حضور در ضیافت الهی

در زندگی دنیا اگر روزی، انسان به میهمانی، دعوت شود، دعوت شدگان با توجه به مقام و موقعیت صاحب خانه و میزبان و با درنظر داشتن میهمانان دیگر، خود را برای شركت در میهمانی، آماده می كنند، اگر صاحب خانه و میزبان، شخصیت معتبر اجتماعی داشته باشد، میهمانان با وقار، هیئت و هیبت خاصی، وارد مجلس شده و در طول جلسه و جریان میهمانی نیز باتوجه به شخصیت میزبان و بزرگان دیگری كه در جلسه حضور دارند، در نشست و برخاست، غذا خوردن و صحبت كردن، دقت به خرج می دهند تا با حركات اضافی، صحبت های بی مورد و... باعث مضحكه دیگران قرار نگیرند.

حال سؤال این است كه در ضیافت و میهمانی بی سابقه، مجلل و پر شكوه ماه مبارك رمضان، میهمانان، با چه شرایطی وارد این بزم الهی شوند و چه ویژگی هایی را باید رعایت كنند تا بتوانند استفاده و لذت كافی برده، نتیجه مورد انتظار را به دست آوردند؟

در جملات و كلماتی كه از رسول خدا صلی علی الله علیه و آله و امامان معصوم علیهم السلام نقل شده است، ویژگی میهمانان الهی، بیان شده است كه به چند مورد آن، اشاره می شود:

رسول خدا صلی علی الله علیه و آله خطاب به جابر می فرماید: «ای جابر! در ماه رمضان، هر كسی، روز آن را روزه بدارد و جزئی از شبش را به عبادت بپردازد، و شكم و شرمگاه خویش را، پاك نگه دارد، و زبانش را حفظ كند، همان طوری كه از این ماه، خارج می شود از گناهان خویش خارج می شود. جابر عرض كرد: ای رسول خدا! این حدیث، چه زیباست! رسول خدا فرمود: و رعایت شروط آن، چه سخت است!» (كافی/4/78)

در حدیث دیگری می خوانیم: « رسول خدا صلی علی الله علیه و آله مطلع شد زنی با زبان روزه، به خدمتكار خود، دشنام داده است، رسول خدا صلی علی الله علیه و آله او را دعوت كرد و غذائی پیش او گذاشت، آن زن گفت: من روزه هستم. رسول خدا(ص) فرمود: چگونه روزه هستی كه كنیزت را دشنام می دهی؟ روزه فقط خودداری از خوردن و آشامیدن نیست، بلكه خداوند آن را علاوه بر این دو، مانع كارها و سخنان زشت كه روزه را بی اثر می كند، قرار داده است، وه كه چه اندك هستند روزه داران و چه بسیارند كسانی كه گرسنگی می كشند.» (همان/78) در جای دیگر می فرماید: «خدای عزوجل می فرماید: «كسی كه جوارح و اندام خود را از حرام های من، روزه ندارد؛ چه حاجت كه به خاطر من از خوردن و آشامیدن خودداری ورزد.» (الفردوس/5/242) حضرت زهرا سلام الله علیها می فرماید: «اگر روزه دار، زبان و گوش و چشم و اعضا و جوارح خود را، نگه ندارد، روزه به چه كار او می آید». (مستدرك الوسائل7/663)

از امام صادق علیه السلام نقل شده است: «هرگاه روزه گرفتی، گوش و چشمت را از حرام، روزه بدار و همه اعضا و اندامت را از زشتی و پرگویی و اذیت كردن خدمتكارت باز دار. باید وقار روزه در تو باشد، تا می توانی، خاموش باش، مگر از ذكر خدا، و روزی كه روزه داری با روزی كه روزه نداری، یكسان نباشد، از خندیدن با صدای بلند، دوری كن؛ زیرا خداوند این كارها را دشمن داند.» (بحار/93/292) در جای دیگر می فرماید: «هرگاه روزه گرفتی، باید گوش و چشم و مو و پوستت نیز روزه داشته باشد. آن حضرت اعضای دیگری را نیز برشمرد و فرمود: روزی كه روزه داری با روزی كه روزه نداری، یكسان نباشد.» (كافی/4/78)

امام سجاد علیه السلام در دعای خود، هنگام حلول ماه مبارك رمضان، این گونه مناجات می كند: «به وسیله روزه این ماه، یاریمان ده؛ تا اندام خود را، از معاصی تو، نگه داریم و آن ها را به اعمالی واداریم كه خشنودی تو را فراهم می آورد، تا با گوش هایمان، سخنان بیهوده نشنویم و با چشمانمان به دیدن چیزهای لهو نشتابیم و دستانمان را به سوی حرام، نگشاییم و با پاهایمان به سوی آنچه منع شده، ره نسپاریم و با شكم هایمان، جز آنچه را، تو حلال كرده ای، در خود جای ندهیم و زبان هایمان، جز به آنچه، تو خبر داده ای و بیان فرموده ای، گویا نشود، و رنج نكشیم، جز برای آنچه به پاداش تو، نزدیك می كند و به جا نیاوریم، مگر چیزی را كه از كیفر تو، نگه می دارد.» (صحیفه سجادیه/دعای 44)

آنچه از مجموع احادیث و روایات به دست می آید، این است كه انسان روزه دار برای بهره مند شدن از غفران و رحمت خداوند و استفاده بهتر از ضیافت الهی، علاوه بر خودداری و امساك از خوردن و آشامیدن و دوری از اموری كه روزه را باطل می كند، امور دیگری را نیز باید رعایت نماید، تا بتواند در زمره روزه داران واقعی قرار گیرد؛ چشم، گوش، زبان، دست و پا و سایر اعضای خود را از ارتكاب به گناه حفظ كند و در چارچوب موازین شرعی، از نعمت های بزرگ خدا استفاده كند.

جای تأسف خواهد بود كه انسان در روزهای گرم و نسبتا بلند تابستان، از خوردن، آشامیدن و اموری كه روزه را باطل می نماید خودداری كند ولی با چشم چرانی، نگاه كردن به مناظر شهوت انگیز، رعایت نكردن حجاب و پوشش اسلامی، دروغ، تهمت، غیبت، گوش دادن به موسیقی، آزار و اذیت دیگران، عدم صداقت در معاملات، برخورد ناشایست با ارباب رجوع، بی انضباطی و اخلال در نظم عمومی و... آثار ارزشمند عبادت و روزه داری را به كلی، نابود سازد، و یا به حد اقل رساند و مشمول كلام رسول خدا صلی علی الله علیه و آله شود كه می فرماید: «بسا روزه داری كه بهره اش از روزه، گرسنگی و تشنگی است و بسا شب زنده داری كه بهره او از عبادت شبانه ای فقط بی خوابی است.»(امالی طوسی/661)

محمد آصف عطایی