• غدیریه نگاری در جهان اسلام

موضوع: غدیر

نويسنده: رسول جعفریان

منبع:

کلمات کليدي:

1390/5/28

.

حديث غدير، يکي از روايات متواتر و قطعي الصدور است که رسول‏خدا صلی الله علیه و آله در هجدهم ذي‏حجه سال دهم هجري، در برابر ده‏ها هزار نفر از اصحاب در «جحفه»، جايي که «غدير خم» ناميده مي‏شد، آن را بيان کرد. اين حديث مهم‏ترين مستند شيعه براي اثبات وجود نص الهي در امامت امام علي علیه السلام است. به‏رغم صحت صدور و برخورداري اين حديث از اسناد معتبر، به دليل ظهور دشواري‏هاي مربوط به امامت و خلافت پس از رحلت رسول‏خدا صلی الله علیه و آله ، طبيعي بود که مخالفان به اين حديث بي‏مهري و آن را فداي اغراض سياسي خود کنند. اين بي‏مهريِ سياسي که عامل غفلت امت اسلامي از اين حديث در دوران 25 ساله خلافت خلفاي نخست بود، با طرح آن از سوي علي علیه السلام در مسجد کوفه، در آغاز ورود به اين شهر در سال 36 و پس از پايان جنگ جمل، تا اندازه‏اي جبران شد. امام در اين ماجرا که به روايت «مناشده حديث غدير» شهرت دارد، در برابر جمع بسياري از مردم کوفه، گروهي از صحابه را بر درستي اين حديث گواه گرفت. پس از آن، انکار حديث غدير، ديگر ناممکن بود.

درستي و تواتر حديث غدير به‏خوبي در نقل‏هاي مختلف نمايان شده است. [1] پس از اين مناشده، حديث غدير شهرت يافت و براي اثبات ولايت اميرمؤمنان علیه السلام در اشعار برخي از اصحاب امام، در جنگ نهروان و صفين، به آن توجه شد. [2] پس از آن متکلمان و محدثان شيعه، در آثاري که درباره امامت مي‏نگاشتند، هميشه به حديث غدير توجه داشتند. در اين ميان، شيعيان بيش از پرداختن به نگارش رساله و کتاب درباره طرق حديث غدير - به لحاظ اطمينان به صحت صدور آن، که اهل‏سنت نيز آن را مي‏پذيرفتند - به نگارش درباره دلالت و محتواي آن و پاسخ به شبهات دست زدند.

عنوان اين نوشتار اگر چه «غديريه‏نگاري در جهان اسلام» است و طبعاً بايد آثار نگاشته شده از قرن نخست تا عصر حاضر را در بر گيرد، به جهت اهميت آثار مستقل درباره حديث غدير تا قرن هشتم، فقط به آثار نگاشته شده تا اين قرن پرداخته مي‏شود.

به جز محدثان شيعه، گروه بي‏شماري از محدثان اهل‏سنت نيز حديث غدير را روايت کرده و آن را در منابع مکتوب قرن دوم و سوم آورده‏اند؛ براي مثال حديث غدير در مسند احمد يا السنه نوشته ابن ابي عاصم و يا آثار ابن ابي شيبه و ديگران از طُرُق متعدد نقل شده است. [3] با اين حال باعث شگفتي است که به‏رغم آن‏که قريب صد تن از رسول‏خدا صلی الله علیه و آله روايت غدير را نقل کرده و کساني چون ذهبي و سيوطي به تواتر قطعي آن اقرار دارند، باز هم محدث مشهور اهل‏سنت، بخاري، به نقل آن رضايت نداده است. اين در حالي است که بخاري در بسياري از موارد، روايتي را نقل کرده که راوي آن تنها يک صحابي است. با توجه به اين‏که صحيح بخاري، اصلي‏ترين کتاب حديثي اهل‏سنت به شمار مي‏آيد، اين رفتار بخاري، به اين معنا است که دليل اعتبار اين کتاب نزد اهل حديثِ قرن سوم - که بيش‏ترشان حنابله افراطي بودند - تنها اين بوده است که به حديث غدير، يعني اساس مذهب تشيع، بي‏اعتنايي کرده است.

نگارش آثار حديثي از قرن دوم آغاز شد و پس از آن مجموعه‏هايي تحت عناوين «مُسْند»، «مصنف»، «سُنَن»، «صحيح»، «جزء» و غير آن‏ها تأليف شد. درباره برخي از احاديث نيز به‏تدريج تک‏نگاري‏هايي تأليف شد که براي اثبات درستي اسناد آن، طرق مختلف آن روايت، جمع‏آوري مي‏شد. يکي از احاديثي که از قرن سوم به بعد درباره آن تک‏نگاري‏هايي شد، حديث غدير بود. متأسفانه بسياري از اين تک‏نگاري‏ها از ميان رفته و تنها نام آن‏ها يا برخي از روايات نقل شده در آن‏ها در آثار بعدي بر جاي مانده است. مرحوم استاد سيد عبدالعزيز طباطبايي در اثري گرانبها با عنوان الغدير في‏التراث‏الاسلامي فهرستي از متون تأليف شده درباره غدير را فراهم آورده‏اند. پس از ايشان نيز سه گام به جلو برداشته شده است: نخست از سوي خود مرحوم طباطبايي که رساله غدير ذهبي را آماده نشر کردند. دوم از سوي نويسنده اين سطور که نقل‏هاي بر جاي مانده کتاب غدير طبري را فراهم آورد. سوم از سوي استاد عبدالرزاق حِرزالدين که کتاب الولايه ابن عقده را بازسازي کرد. کارهاي جديدي نيز براي تدوين طرق پراکنده حديث غدير در آثار مختلف قديمي، صورت گرفته است.

ما خلاصه ترجمه‏اي از آن‏چه را که استاد طباطبايي درباره آثار تدوين شده در هر قرن آورده‏اند، با رعايت ترتيب زماني، ارائه خواهيم کرد. [4] .

نخستين نگارش مستقل درباره حديث غدير، يک «جزء» است که ابوغالب زُراري (م 368) از آن با عنوان جزء فيه خطبةالنبي صلی الله علیه و آله يوم‏الغدير از خليل بن احمد فراهيدي (75 - 100) صاحب کتاب العين ياد کرده است. [5] قرن سوم، ابوالحسن علي بن حسين طائي معروف به طاهري که فقيه و محدث بوده است، کتابي تحت عنوان کتاب‏الولايه نوشته است. نجاشي، شيخ طوسي و ابن شهر آشوب، از اين کتاب خبر داده‏اند. [6] در همين قرن از شخصي با نام ابوجعفر بغدادي، نگارش کتابي در موضوع حديث غدير گزارش شده است. [7] به جز اين سه کتاب، دو اثر مهم ديگر نيز هست که متأسفانه از ميان رفته‏اند: کتاب‏الولايه، تأليف ابوجعفر طبري وکتابي ديگر به همين نام از ابن عقده که بايد به طور مفصل‏تر درباره آن سخن بگوييم.

کتاب ‏الولايه ابن جرير طبري

محمد بن جرير بن يزيد طبري آملي (224 - 310 ق) محدث، مفسر، فقيه و مورخ نامور سني مذهب قرن سوم و اوايل قرن چهارم هجري است. طبري به‏رغم آن‏که از اهل‏سنت بود و در بخشي از عقايد خود، مذهب اهل حديث بغداد را داشت، چون برخي از ديدگاهايش با عقايد رايج اهل حديث در بغداد سازگار نبود، طرد و حتي به تشيع متهم شد. انگيزه اصلي وي در تأليف اثري درباره بيان طرق حديث غدير، اظهار نظري بود که ابوبکر بن ابي داوود سجستاني (م 316 ق) درباره عدم صحت حديث غدير کرده بود. وي گفته بود که امام علي علیه السلام در حجة الوداع حاضر نبوده است تا غديري در کار بوده باشد. اين سخن، خشم طبري را برانگيخت و او را به نگارش اين رساله در اثبات درستي حديث غدير واداشت. [8] .

چندين عنوان براي کتاب غدير طبري در منابع ذکر شده است که معروف‏ترين آن‏ها عنوان کتاب الولايه است که ابن شهر آشوب آن را آورده است. [9] پيش از وي، نجاشي (م 450 ق) از کتاب وي با عنوان الرد علي‏الحرقوصية ذکر طرق خبر يوم‏الغدير از آن ياد کرده است. [10] در تفسير اين نام، نويسندگان قديم و جديد سخنان بسياري گفته‏اند. [11] برخي نيز عنوان کتاب المناقب يا مناقب اهل‏البيت را به آن داده‏اند. بر اين اساس، وي کتابي مفصل درباره مناقب اهل‏بيت داشته است که بخشي از آن بيان «طرق حديث غدير» بوده و به‏احتمال، به صورت جدا نيز تحت عنوان رسالة في طرق حديث غدير يا کتاب‏الولايه نامگذاري شده است. [12] در فهارس موجود نسخه‏هاي خطي کتابخانه‏هاي مختلف، تاکنون نسخه‏اي از اين اثر، شناخته نشده است، اما اين کتاب در اختيار چند تن از مؤلفان، مورخان و محدثان بزرگ اسلامي تا قرن نهم هجري بوده است. فهرست اجمالي نام اين افراد چنين است:

1. قاضي نعمان اسماعيلي (م 363 ق) در شرح‏الاخبار بيش از همه از اين کتاب نقل کرده است.

2. نجاشي (372 - 450 ق) که نام کتاب را در رجال خود آورده و طريق خود را به آن يادآوري کرده است.

3. شيخ طوسي (م 460 ق) نيز از آن در الفهرست ياد کرده است.

4. ياقوت حموي (م 626 ق) گزارشي از چگونگي تأليف آن را در معجم‏الادباء به دست داده است.

5. ابن بطريق (م 600 ق) به‏صراحت در العمده تعداد طرق نقل حديث غدير را به نقل از اين کتاب ذکر کرده است.

6. ابن شهر آشوب (م 588 ق) نيز نام اين کتاب را در شرح حال مؤلف آن آورده و در جاي ديگر، خبر مربوط به تعداد طرق نقل شده براي حديث غدير را در اين کتاب آورده و در مناقب، چند بار آن را نقل کرده است.

7. سيد ابن طاووس (م 664 ق) از آن هم نام برده و هم نقل کرده است.

8. شمس‏الدين ذهبي (748 ق) آن را ديده و چندين حديث از آن در رسالة غدير نقل کرده است.

9. ابن کثير (م 774 ق) نيز کتاب را ديده و چندين روايت از آن نقل کرده است.

10. ابن حجر (م 852 ق) نيز کتاب را ديده است.

به‏ترتيب، عبارات برخي عالمان را درباره اين کتاب طبري نقل مي‏کنيم:

يک. ابوالعباس احمد بن علي نجاشي درباره طبري و کتاب غدير مي‏نويسد:

ابوجعفر الطبري عامي، له کتاب الرد علي‏الحرقوصية، ذکر طرق خبر يوم الغدير، أخبرنا القاضي ابواسحاق ابراهيم بن مخلد، قال: حدثنا أبي قال: حدثنا محمد بن جرير بکتابه الرد علي الحرقوصية. [13] .

دو. شيخ طوسي درباره اين کتاب نوشته است:

محمد بن جرير الطبري، ابوجعفر، صاحب التاريخ، عامي المذهب. له کتاب خبر غدير خم، تصنيفه و شرح امره. اخبرنا احمد بن عبدون، عن ابي بکر الدوري، عن ابن کامل، عنه. [14] .

سه. يحيي بن حسن معروف به ابن بطريق مي‏نويسد:

و قد ذکر محمد بن جرير الطبري، صاحب التاريخ خبر يوم‏الغدير و طرقه من خمسة و سبعين طريقاً، و افرد له کتاباً سماه کتاب الولاية. [15] .

چهار. ابن شهر آشوب نيز ازآن ياد کرده و نوشته است:

ابوجعفر محمد بن جرير بن يزيد الطبري صاحب التاريخ، عامي، له کتاب غدير خم و شرح أمره، و سماه کتاب الولاية.[16]

پنج. شيخ سديد الدين محمود حمصي رازي از عالمان قرن هفتم هجري، در اثبات تواتر حديث غدير به نوشته‏هاي اصحاب حديث استناد کرده و از جمله مي‏نويسد:

لأن اصحاب الحديث اوردوه من طرق کثيرة، کمحمد بن جرير الطبري فإنه أورده من نيف و سبعين طريقاً في کتابه.[17]

شش. احمد بن موسي بن طاووس که از عالمان ميانه قرن هفتم هجري است. مي‏نويسد:

و ساقه [اي الحديث الغدير] ابوجعفر محمد بن جرير الطبري صاحب التفسير و التاريخ‏الکبير من خمسة و سبعين طريقاً. [18] .

هفت. رضي الدين علي بن طاووس (589 - 664 ق) در مواردي از کتاب مناقب اهل البيت طبري مطالبي نقل کرده، [19] و در مواردي نيز کتاب‏الولايه او را ياد کرده است. وي درباره کتاب‏الولايه طبري مي‏نويسد:

و من ذلک ما رواه محمد بن جرير الطبري صاحب التاريخ‏الکبير صنفه و سماه کتاب الرد علي الحرقوصية، روي فيه حديث يوم الغدير و ما نص النبي علي علي علیه السلام بالولاية و المقام الکبير، و روي ذلک من خمس و سبعين طريقاً. [20]

همچنين مي‏نويسد: «و اما الذي ذکره محمد بن جرير صاحب التاريخ فإنه في مجلد.» [21] درجايي ديگر مي‏نويسد: «و قد روي الحديث في ذلک محمد بن جرير الطبري صاحب التاريخ من خمس و سبعين طريقاً و أفرد له کتاباً سمّاه حديث الولاية.» [22] .

هشت. شمس الدين ذهبي مي‏نويسد:

و لمَا بلغه ان ابن ابي‏داوود تکلم في حديث غدير خم، عمل کتاب الفضائل و تکلم علي تصحيح الحديث. قلت: رأيت مجلداً من طرق الحديث لابن جرير فاندهشت له لکثرة الطرق. [23] .

خواهيم ديد که شمس الدين ذهبي که به‏احتمال، فقط جزء دوم اين کتاب را ديده، چندين روايت از آن در رسالة طرق حديث من کنت مولاه نقل کرده است. وي در موردي مي‏نويسد: «قال محمّد بن جرير الطبري في المجلد الثاني من کتاب غدير خم له، و أظنه بمثل جمع هذا الکتاب نسبت الي التشيع، فقال:....» [24] .

نُه. ابن کثير در ضمن شرح حال طبري در ذيل حوادث سال 310 مي‏نويسد: و قد رأيت له کتاباً جمع فيه أحاديث غدير خم في مجلدين ضخمين. [25] .

ده. ابن حجر عسقلاني (773 - 852 ق) با ارائه آن‏چه که مزي در تهذيب‏الکمال آورده است، مي‏نويسد: «وي چيزي افزون بر آن‏چه ابن عبدالبر در الاستيعاب دارد، نياورده؛ جز آن‏که حديث موالات را نقل کرده است»، [26] در حالي که طبري در تأليفي، چندين برابر آن‏چه را که ابن‏عقده از طرق اين روايت جمع کرده، گرد آورده است: [27] .

و قد جمعه ابن جرير الطبري في مؤلف فيه اضعاف من ذکر و صححه و اعتني بجمع طرقه ابوالعباس بن عقده، فأخرجه من حديث سبعين صحابيا او أکثر. [28] .

يازده. سيد صارم الدين بن ابراهيم وزير (م 914 ق) از عالمان زيدي مذهب يمن نيز از کتاب غدير طبري ياد کرده است. [29] .

با وجود اين همه نقل، اين احتمال که از طرف قاضي نوراللَّه شوشتري و برخي ديگر، [30] مطرح شده است که طبري مورد بحث، طبري سني نيست، يکسره نادرست است. بر اساس آن‏چه گذشت، مي‏توان گفت بيش‏تر نقل‏هايي که از کتاب مناقب اهل‏البيت علیه السلام طبري به دست ما رسيده، رواياتي است که قاضي نعمان آن‏ها را در کتاب شرح‏الاخبار آورده است. متأسفانه وي در اين اثر، فقط با تصريح به روايات طبري، اسناد روايات را در ميان طبري و رسول‏خدا صلی الله علیه و آله حذف کرده است؛ به همين دليل، حديث غدير را از طرق مختلفي که طبري روايت کرده بوده، نياورده و بيش‏تر، ديگر مناقب امام علي علیه السلام را از کتاب مناقب اهل البيت طبري نقل کرده است. به عبارت ديگر او به تنوع احاديث توجه داشته است، نه به اسناد آن‏ها. همچنين ذهبي در رساله غدير خود - که شرح آن خواهد آمد - چندين روايت از کتاب غدير طبري نقل کرده و طرق آن را بررسي کرده است. [31] ابن کثير نيز در دو مورد به بيان طرق حديث غدير پرداخته است. [32] بياضي نيز در يک مورد خبر غدير را به روايت زيد بن ارقم به نقل از طبري آورده است. [33] .

مجموعه نقل‏هايي که در منابع مختلف از کتاب الولايه نقل شده، در مجموعه‏اي تحت عنوان کتاب فضائل علي بن ابي‏طالب علیه السلام و کتاب الولايه به کوشش نگارنده فراهم آمده است. [34] .

کتاب الولايه ابن عقده

نقل‏هاي بر جاي‏مانده از اين کتاب، به علاوه شرح حال ابن عقده، تحت عنوان کتاب‏

الولايه به کوشش عبدالرزاق محمد حسين حرزالدين چاپ شده و گزارش موجود برگرفته

از همين اثر و اطلاعات محقق طباطبايي در الغدير في‏التراث الاسلامي است.

ابوالعباس احمد بن محمد، معروف به ابن‏عقده کوفي (249 - 333 ق) [35] از محدثان نامور زيدي‏مذهب کوفه است. او در محافل حديثي، به قدرت حافظه، کثرت سماع، روايت حديث و تأليفات، زبانزد بوده است. سنيان به دليل گرايش مذهبي‏اش، او را متهم مي‏کردند، اما در صداقت او ترديدي نداشتند؛ اگر چه افراطي‏ها گاه او را به جعل برخي احاديث مربوط به فضايل اهل‏بيت علیهم السلام متهم مي‏کردند. ابن عقده علايق شيعي عميقي داشته و از مخالفان اهل‏بيت علیهم السلام متنفر بوده است؛ اما به عنوان محدث، کاملاً امين است. رجال‏شناسان وي را با تعبيرهايي مانند «مقدماً في التشيع»، «شيعي متوسط» و «مقت لتشيعه»، ياد کرده و نوشته‏اند که در مسجد براثاي بغداد، مثالب خلفا را روايت مي‏کرده است. [36] در منابع شيعيان امامي، وي را زيدي‏مذهب و معتقد به جاروديه - که در شمار گرايش‏هاي داخلي زيديه است - برشمرده‏اند. [37] .

ابن عقده در نقل فضايل اهل‏بيت علیهم السلام تلاش بسيار کرده، در اين باره چندين تک‏نگاري دارد. برخي از آن‏ها، عبارت است از: کتاب حديث‏الراية؛ کتاب طرق تفسير قوله تعالي انما انت منذر و لکل قوم هاد؛ طرق حديث‏النبي انت مني بمنزلة هارون من موسي، عن سعد بن ابي‏وقاص؛ جزء في فضائل اميرالمؤمنين علیه السلام و کتاب‏الولاية در طرق حديث غدير.

کتاب ابن عقده درباره طرق حديث غدير، در شمار آثار مهمي بوده است که مع‏الاسف بر جاي نمانده و تنها برخي از نقل‏هاي آن در آثار بعدي آمده است. خطيب بغدادي در شمار نخستين کساني است که از کتاب ابن عقده تحت عنوان طرق حديث من کنت مولاه فعلي مولاه ياد کرده است. [38] گنجي شافعي در کفايةالطالب، [39] ابن تيميه در منهاج‏السنه [40] و مزي در تهذيب‏الکمال [41] از اين کتاب خبر داده‏اند. ابن عساکر نيز در تاريخ دمشق ضمن شرح حال امام علي علیه السلام ، حديث غدير را از طريق ابن عقده نقل کرده است. ذهبي در رساله‏اي در موضوع طرق حديث غدير از چندين طريق از ابن عقده حديث غدير را نقل کرده است. [42] جمال‏الدين عبداللَّه بن يوسف زيعلي (م 762) از کتاب غدير ابن عقده، روايتي را نقل کرده است. [43] به نظر مي‏رسد ابن عساکر و زيعلي بيش از همه از کتاب‏الولايه ابن عقده نقل کرده‏اند. پس از اينان مي‏توان از سخاوي (م 902) در استجلاب ارتقاءالغرف، [44] سيوطي (م 911) در قطف‏الازهارالمتناثرة في‏الاخبارالمتواتره، [45] سمهودي (م 911) در جواهرالعقدين [46] و صالحي شامي (م 942) در سبل‏الهدي والرشاد [47] ياد کرد. بسياري از اينان، فقط از اصل کتاب خبر داده‏اند؛ بدون آن‏که روشن کنند که کتاب را ديده‏اند يا نه. در عوض، برخي از آنان رواياتي نيز از آن نقل کرده‏اند.

در ميان عالمان شيعه نيز نجاشي، شيخ طوسي، ابن شهرآشوب، ابن بطريق، علامه حلي، ابن طاووس و بياضي از آن خبر داده‏اند. [48] دراين ميان، ابن طاووس در کتاب‏هاي متعدد خود از کتاب الولايه و برخي ديگر از آثار ابن عقده ياد و نقل کرده است؛ از جمله در کتاب فضائل علي علیه السلام ، [49] مشايخ‏الشيعه، [50] کتاب‏الرجال [51] و تفسيرالقرآن عن اهل‏بيت رسول‏اللَّه. [52] وي از کتاب‏الولايه نيز در آثار متعدد خود مانند الامان، اقبال، طرائف واليقين مطالبي نقل کرده است. [53] يکي از کارهاي جالب وي در طرائف اين است که فهرست نام 98 تن از صحابه‏اي را که ابن عقده حديث غدير از آنان نقل کرده، آورده است. [54] .

سيد عبدالعزيز طباطبايي ضمن يادکرد کتاب ابن عقده، شرحي از کتاب‏هايي که در آن‏ها مطالبي از آن نقل شده، به دست داده است. [55] پس از آن، عبدالرزاق حرزالدين، در کتاب خود، روايات غدير از طريق ابن عقده را جمع‏آوري و بر اساس نام صحابه تنظيم کرده است.

بررسيِ اين نقل‏ها، نشان مي‏دهد که شمار زيادي از نويسندگان قرون مختلف، بيش از کساني که نامشان گذشت، از اين کتاب استفاده کرده‏اند؛ اگرچه برخي از آنان، به سبک محدثان، بدون ذکر نام کتاب، تنها از طريق ابن عقده، حديث غدير را روايت کرده‏اند. از آن جمله مي‏توان به محمد بن محمد طبري امامي، صاحب کتاب بشارةالمصطفي اشاره کرد. [56] شيخ مفيد نيز در الامالي به همين ترتيب روايت غدير را به نقل از ابن عقده آورده است، [57] و همين طور شيخ طوسي؛ [58] اما همان گونه که گذشت، بيش از همه زيعلي در کتاب تخريج‏الاحاديث و الآثارالواقعة في تفسيرالکشاف حديث غدير را از کتاب ابن عقده، با طرق مختلف نقل کرده است.

اکنون افرادي را که در قرون نخست اسلامي آثاري درباره غدير نگاشته‏اند، معرفي مي‏کنيم:

1. حسن بن ابراهيم علوي نصيبي: از نسل اسحاق فرزند امام جعفر صادق علیه السلام ، است. بنا به نقل ابن حجر، وي رساله‏اي در طرق حديث غدير نگاشته است. [59] .

2. ابوالحسن علي بن بلال ازدي مهلبي بصري: ازعالمان قرن چهارم هجري و از ناموران شيعه در بصره بوده است. نجاشي او را با تعبير «شيخ اصحابنا بالبصره» ستوده و شيخ طوسي نوشته است: له کتاب الغدير. [60] ابن شهرآشوب نيز نوشته است: «قد صنف علي بن بلال المهلبي کتاب الغدير.» [61] .

3. ابوجعفر محمد بن علي شيباني کوفي (م 351 ق): ذهبي او را ستوده و از وي با تعابير «الشيخ الثقة المسند الفاضل محدث الکوفة» ياد کرده است گويا تأليفي نيز درباره حديث غدير داشته است. [62] .

4. ابوبکر محمد بن عمر جعابي تميمي بغدادي (284 - 355 ق): از شاگردان ابن عقده و از استادان دار قطني و يکي از محدثان و حافظان نامور قرن چهارم هجري است. وي در زمره عالمان شيعه بوده و کتابي با عنوان الشيعة من اصحاب‏الحديث و طبقاتهم داشته است. همو کتابي درباره طرق حديث مؤاخات، کتابي درباره طرق حديث لايُحِبُّني إِلّا مُؤمِنٌ و لايُبْغِضُني إِلّامُنافِقٌ و کتابي نيز با عنوان کتاب من روي حديث غدير خم دارد. [63] به نوشته ابن شهرآشوب، جعابي، حديث غدير را از 125 طريق نقل کرده است. [64] ذهبي نيز در رساله خود درباره غدير در يک مورد، حديث غدير را از جعابي نقل کرده و در مورد ديگر، روايتي از حديث غدير آورده است که جعابي در سند آن قرار دارد. [65] .

5. ابوطالب عبيداللَّه بن احمد انباري (م 356 ق): از عالمان شيعه مذهب است. او در دوره‏اي از عمر خويش واقفي مذهب بوده، اما به مذهب اماميه باز گشته است. در شمار کتاب‏هاي او، طرق حديث طير، طرق حديث منزلت، طرق حديث رايت و کتابي هم با عنوان کتاب طرق حديث‏الغدير ياد شده است. [66] .

6. ابوالحسن علي بن عمر دارقطني (م 385): از حافظان نامور اهل‏سنت است که خطيب بغدادي او را «فريد عصره... و امام وقته» خوانده است. بنا به نوشته گنجي شافعي، دار قطني طرق حديث غدير را در يک جزء فراهم آورده بود. [67] .

7. ابومفضل محمد بن عبداللَّه شيباني بغدادي (297 - 387 ق): از عالمان شيعه‏مذهب است که متهم به ضعف شده و نجاشي از او کتابي را با عنوان کتاب من روي حديث غدير خم، نام برده است. [68] .

8. ابوعبداللَّه محمد بن عبداللَّه حاکم نيشابوري (321 - 405 ق): از عالمان نامور اهل‏سنت و صاحب کتاب مهم المستدرک علي‏الصحيحين است. وي گرايش‏هاي مختصر شيعي داشته و در نقل فضايل اهل‏بيت علیهم السلام کوشا بوده است. وي کتابي با عنوان طرق حديث الطير و کتابي نيز به عنوان طرق حديث‏المنزله نگاشته است. وي همچنين رساله‏اي در طرق حديث غدير دارد. حاکم خود، از اين آثار خويش خبر داده است. [69] .

9. ابوعبداللَّه حسين بن عبيداللَّه غضايري (م 411 ق): از عالمان و رجال‏شناسان شيعي است که رجاليون از آثار رجالي او استفاده کرده‏اند. به نوشته نجاشي وي کتابي با عنوان کتاب يوم‏الغدير دارد. [70] .

10. ابوعبداللَّه محمد بن محمد، مشهور به شيخ مفيد (م 413 ق): دو رساله با عناوين رسالة في اقسام‏المولي و رسالة في معني‏المولي نگاشته که هر دو در مجموعه آثار وي به چاپ رسيده است.

11. ابوالحسن علي بن عبدالرحمان، مشهور به کاتب بغدادي (م 413 ق): از عالمان شيعه‏مذهب است که کتابي با عنوان کتاب طرق خبرالولايه دارد که اثري از آن بر جاي نمانده است. [71] .

12. منصور آبي رازي: وي نويسنده کتاب ادبي بسيار مهم نثرالدر است که در هفت مجلد در قاهره به چاپ رسيده است. کتابي نيز در جمع طرق حديث غدير وثبت نام راويان آن بر اساس حروف معجم نگاشته است. اين خبر را ابن شهرآشوب در مناقب [72] آورده است؛ اما نام وي را به‏طور دقيق ضبط نکرده است. [73] .

13. ابوالقاسم علي بن حسين، مشهور به شريف مرتضي (355 - 436 ق): از عالمان فرهيخته شيعه در قرن چهارم و پنجم است. وي رساله‏اي با عنوان مسألة في‏الجواب عن الشبهات‏الواردة لخبرالغدير دارد که در مجلد سوم مجموع رسائل او چاپ شده است.

14. ابوجعفر محمد بن موسي: از عالمان ناشناخته قرن پنجم هجري است. رساله‏اي در دو صفحه با عنوان مسألة في معني «من کنت مولاه فعلي مولاه» نگاشته است که مرحوم استاد عبدالعزيز طباطبايي متن آن را در کتاب الغدير في‏التراث‏الاسلامي درج کرده است.

15. محسن بن حسين خزاعي نيشابوري: از عالمان شيعه‏مذهب قرن پنجم هجري و از طايفه خزاعه است که به دوستي اهل‏بيت مشهورند. بر اساس گفته ابن بابويه رازي، وي رساله‏اي با عنوان کتاب بيان من کنت مولاه داشته است. [74] .

16. ابوالفتح محمد بن علي کراجکي (م 449ق): از عالمان معروف شيعه است که آثار متعددي از وي بر جاي مانده و کتابي با عنوان عدةالبصير في حجج يوم‏الغدير دارد که بسيار مفصل است. وي رساله‏اي هم با عنوان دليل‏النص بخبرالغدير دارد که متن آن را در کنزالفوائد آورده است.

17. هبةاللَّه بن موسي شيرازي: معروف به المؤيد باللَّه و داعي‏الدعاة اسماعيلي (470 - 390 ق) است. رساله‏اي با عنوان الايضاح والتبصير في فضل يوم‏الغدير نگاشته که نام آن را ايوانف در فهرست آثار اسماعيليه آورده و نسخه‏اي از آن هم در کتابخانه جمعيت اسماعيلي در کراچي موجود است. [75] .

18. ابوسعيد مسعود بن ناصر سجستاني (م 477 ق): از حافظان و محدثان سني‏مذهب خراسان در قرن پنجم هجري است. سمعاني شرح حال او را آورده و در معجم‏الشيوخ خود افزوده است: «رأيت کتاب‏الولاية لابي سعيد مسعود بن ناصر السجزي.» و ادامه داده است که او در اين اثر، طرق حديث من کنت مولاه فعلي مولاه را گرد آوري کرده است. [76] نام کتاب او الدرايه في حديث‏الولايه در بيست کراسه (در يک مجلد) نزد سيد ابن طاووس موجود بوده است. ابن طاووس در کتاب‏هاي مختلف خود از جمله اقبال، سعدالسعود، طرايف واليقين به آن اشاره يا از آن نقل کرده است. [77] ابن شهرآشوب نيز آن را شناسانده است. [78] .

19. ابوالقاسم عبيداللَّه بن احمد حسکاني حنفي: از حنفيان دوستدار اهل‏بيت و از محدثان شايسته قرن پنجم هجري و نويسنده کتاب مهم شواهدالتنزيل است. وي آثار حديثي متعددي درباره اهل‏بيت و اميرمؤمنان نگاشته است. از جمله آثار او مسألة في تصحيح ردالشمس و ارغام‏النواصب‏الشمس و رساله‏اي درباره مؤاخات است. عنوان کتاب وي در جمع طرق حديث غدير، دعاءالهداةالي أداء حق‏الموالاة نام دارد که نزد ابن طاووس موجود بوده و در الاقبال از آن نقل کرده است. [79] حسکاني خود در شواهدالتنزيل مي‏نويسد: «من طرق حديث غدير را در کتاب دعاءالهداة که در بيست جزء است، جمع‏آوري کرده‏ام.» [80] .

20. ابوطاهر محمود بن احمد خراساني ابن حمدان: شاگرد حاکم نيشابوري است و کتابي در طرق حديث غدير داشته است که ذهبي در رساله خود از آن نقل مي‏کند. [81] .

مرحوم طباطبايي تنها از سه کتاب در قرن ششم و هفتم ياد کرده است: مجلس يوم‏الغدير في امامة علي بن ابي‏طالب علیه السلام از ابوطالب فارسي عراقي زيدي؛ الايضاح والتفسير في معني يوم الغدير از علي بن محمد بن وليد داعي اسماعيلي (م 612 ق)؛ و الايضاح والتبصير في جواب مسألةالمولي [في حديث‏الغدير] از مؤيدالدين حسين بن علي بن محمد. از دو کتاب اخير، نسخه‏هايي برجاي مانده است. [82] بنابراين استاد، کتاب مستقل ديگري درباره غدير از اين دو قرن سراغ نداشته است. اما از يک کتاب نمي‏توان گذشت و آن بخش ترجمةالامام علي بن ابي طالب از کتاب مهم و ارجمند تاريخ دمشق اثر ابن عساکر (571 - 499 ق) است. در اين کتاب، مؤلف کوشيده است تا طرق حديث غدير را در حد توان خود و به نقل از مشايخش بياورد. اين بخش را مي‏توان رساله‏اي مستقل به حساب آورد و توجه داشت که وي از آثاري مانند کتاب‏الولايه ابن عقده بهره برده که امروزه در دسترس نيست. شمار رواياتي که وي از طرق مختلف نقل کرده است، نود روايت است. [83] .

رساله غدير شمس‏ الدين ذهبي

شمس الدين ذهبي (673 - 748 ق) رجال‏شناس و مورخ نامور سني است که گرايش‏هاي افراطي سني‏گرايانه دارد. وي در ضمن شرح حال حاکم نيشابوري مي‏نويسد:

«حديث طير» طرق فراواني دارد و من روايات آن را در يک تک‏نگاري مستقل فراهم آورده‏ام که نشان مي‏دهد اين حديث اصل دارد. حديث «من کنت مولاه» نيز طرق خوبي دارد که من براي آن نيز کتابي مستقل فراهم آورده‏ام.[84]

ذهبي در جاي ديگري نوشته است:

من طرق «حديث طير» را در يک جزء و طرق حديث «من کنت مولاه» را که صحيح‏تر است، در جزء ديگري فراهم آورده‏ام. صحيح‏تر از اين دو روايت، روايتي است که مسلم از علي علیه السلام نقل کرده که رسول‏خدا صلی الله علیه و آله به من فرمود: لايُحِبُّکَ إِلّامُؤمِنٌ و لايُبْغِضُکَ الّامُنافِقٌ.[85]

ذهبي کتابي هم با عنوان فتح‏المطالب في فضائل علي بن ابي طالب داشته است. [86] تقريباً همه آثار ذهبي درباره اميرمؤمنان علیه السلام ازميان رفته است؛ در حالي که بيش‏تر آثار رجالي و تاريخي وي برجاي مانده است! اين مسئله پرسش‏برانگيز است. فقط نسخه‏اي از کتاب طرق حديث غدير وي اخيراً در دانشگاه تهران (نسخه ش 1080، برگ‏هاي 211 - 223) [87] يافت شد که به کوشش مرحوم استاد سيد عبدالعزيز طباطبايي در حال آماده شدن براي طبع بود که وي درگذشت، [88] و اخيراً به چاپ رسيده است. اين کتاب حاوي 125 روايت با اسناد مختلف از حديث غدير است که از منابع مختلف فراهم آمده است. طبق معمول، احاديث بر اساس نام راويان صحابي آن تنظيم شده که شمار آنان به سي مي‏رسد. به علاوه، چند روايت نيز ذيل عنوان «عن جماعة» نقل شده است.

ذهبي در اين اثر، از چندين مأخذ مهم که به طور مستقل درباره حديث غدير نگاشته شده بود، استفاده کرده است؛ از جمله کتاب‏الولايه تأليف از محمد بن جرير طبري و کتاب الولايه از ابن عقده را مي‏توان نام برد. رواياتي از کتاب‏هايي نقل کرده است که در دسترس هستند. براي نمونه مي‏توان به کتاب الخصائص نسائي يا المستدرک حاکم اشاره کرد. به علاوه، از ديگر آثار حديثي مانند مصنف عبدالرزاق يا ابن ابي شيبه نيز برخي از روايات را بر گزيده و نقل کرده است. وي در ادامه نقل برخي از روايات، به بررسي سند آن‏ها مي‏پردازد و برخي از اين طرق را ضعيف و برخي را صحيح مي‏داند. عبارت آغازين کتاب ذهبي چنين است:

حديث «مَنْ کُنْتُ مَولاهُ فَعَلِيٌّ موَلاهُ» از احاديث متواتر است که به طور يقين از رسول‏خدا صلی الله علیه و آله صادر شده و گروه بسياري از طرق صحيح و حسن و ضعيف آن را روايت کرده‏اند.[89]

[1] ر.ک: کمال السيد، المناشدة والاحتجاج بحديث‏الغديرالشريف من کتاب‏الغدير للشيخ‏الاميني.

[2] ر.ک: جعفريان، رسول، تاريخ سياسي اسلام: تاريخ خلفا، ص 210 - 216.

[3] گرچه بي‏توجهي به محتواي آن همچنان ادامه داشت. ابوطالب احمد بن حميد مشکاني مي‏گويد: «از احمد بن حنبل درباره اين حديث پيامبر که به علي فرمود: من کنت مولاه فعلي مولاه پرسيدم. احمد بن حنبل گفت: در اين باره سخن نگو و حديث را به همان صورت که نقل شد رها کن.» (ابن خلال، السنه، ج 1، ص 346 - 348).

[4] به‏جز آن‏چه درباره کتاب غدير طبري، ابن عقده و ذهبي نوشته‏ايم، عمدتاً از کتاب ارجمند الغدير في التراث‏الاسلامي گرفته شده است.

[5] رسالة ابن غالب‏الزراري الي ابنه في ذکر آل‏اعين، ص 180 - 181. نيز ر.ک: آقا بزرگ تهراني، الذريعةالي تصانيف‏الشيعه، ج 5، ص 101.

[6] نجاشي، ابوالعباس، رجال‏النجاشي، ش 667؛ شيخ طوسي، فهرست کتب الشيعة و اصولهم، ش 392؛ ابن شهرآشوب، معالم العلماء، ش 437.

[7] ذهبي، سير اعلام‏النبلاء، ج 14، ص 206.

[8] قاضي نعمان، شرح‏الاخبار، ج 1، ص 130 - 132؛ ياقوت، حموي، معجم‏الادباء، ج 18، ص 80 و ص 84 - 85؛ ذهبي، شمس‏الدين، تذکرةالحفاظ، ج 2، ص 713؛ همو، تاريخ‏الاسلام، ص 310 - 320 و ص 283؛ ابن عساکر، تاريخ مدينة دمشق، ج 52، ص 198؛ الحلبي، ابوالصلاح، تقريب‏المعارف، ص 207 - 208.

[9] ابن شهر آشوب، معالم‏العلماء، ص 106، ش 715.نيز ر.ک: ابن بطريق، عمدة عيون صحاح‏الاخبار، ص 157.

[10] نجاشي، ابوالعباس، رجال‏النجاشي، ص 322، ش 879.

[11] سيد ابن طاووس، الطرائف، ص 142؛ کلبرگ، اتان، کتابخانه ابن طاووس، ص 288.

[12] ر.ک: کلبرگ، اتان، کتابخانه ابن طاووس، ص 286، ش 171 و ص 398، ش 356.

[13] نجاشي، ابوالعباس، رجال‏النجاشي، ص 322، ش 879.

[14] شيخ طوسي در جاي ديگري نيز مي‏نويسد: کتاب خبر غدير خم و شرح امره، تصنيفه. (ر.ک: طوسي، فهرست کتب الشيعة و اصولهم، تحقيق السيد عبدالعزيز الطباطبايي، ص 424، ش 655).

[15] ابن بطريق، عمدة عيون صحاح‏الاخبار، ص 157.

[16] ابن شهر آشوب، معالم‏العلماء، ص 106، ش 715.

[17] حمصي رازي، سديد الدين محمود، المنقذ من‏الضلال، ج 1، ص 334.

[18] احمد بن موسي بن طاووس، بناءالمقالةالفاطمية في نقض‏الرسالةالعثمانيه، ص 299 - 300.

[19] سيد ابن طاووس، رضي الدين، اليقين، ص 215.

[20] سيد ابن طاووس، رضي الدين، الاقبال بالاعمال، ج 2، ص 30.

[21] سيد ابن طاووس، رضي الدين، الاقبال بالاعمال، ج 2، ص 248.

[22] سيد ابن طاووس، الطرائف، ص 142 و ص 54.

[23] ذهبي شمس‏الدين، تذکرةالحفاظ، ج 2، ص 713.

[24] همو، رسالة طرق حديث من کنت مولاه فعلي مولاه، ص 62، ش 61.

[25] ابن کثير، البداية والنهايه، ج 11 - 12، ص 167، ذيل حوادث سال 310.

[26] مزي، ابوالحجاج، يوسف، تهذيب‏الکمال، ج 20، ص 484.

[27] ابن حجر عسقلاني در فتح‏الباري (ج 7، ص 61) بدون اشاره به کتاب طبري مي‏نويسد: و أوعب من جمع مناقبه [يعني عليا] من الاحاديث الجياد النسائي في کتاب الخصائص؛ و اما حديث من کنت مولاه فعلي مولاه، فقد أخرجه الترمذي و النسائي و هو کثير الطرق جداً، و قد استودعها ابن عقدة في کتاب مفرد؛ و کثير من أسانيدها صحاح و حسان.

[28] ابن حجر عسقلاني، تهذيب‏التهذيب، ج 7، ص 297. نسخه‏اي از کتاب ابن عقده، تحت عنوان جمع طرق حديث الغدير در اختيار ابن حجر بوده است. (ر. ک: به جعفريان، رسول، مقالات تاريخي، دفتر ششم، مقاله منابع تاريخي ابن حجر در الاصابه، ص 363).

[29] سيد صارم الدين، الفلک‏الدوار، ص 145.

[30] شوشتري، قاضي نوراللَّه، مجالس المؤمنين، ج 1، ص 98؛ خوانساري، محمدباقر، روضات الجنات، ج 7، ص 293 - 294؛ کرمانشاهي، محمدعلي، مقامع الفضل، ج 1، ص 464 - 465؛ امين عاملي، سيد محسن، اعيان الشيعه، ج 9، ص 377 - 378.

[31] رسالة طرق حديث من کنت مولاه فعلي مولاه، ص 62 و 41 و 29 و 91.

[32] ابن کثير، البداية والنهايه، ج 5، ص 227 - 233 و ج 7، ص 383 - 387.

[33] بياضي عاملي، زين‏العابدين، الصراطالمستقيم، ج 1، ص 301. احتمال مي‏دهيم خطايي در اين‏جا صورت گرفته باشد. به نظر مي‏رسد بياضي اين حديث را از منبع ديگري گرفته باشد.

[34] قم، نشر دليل، 1379 ه.ش.

[35] حرزالدين، تاريخ درگذشت وي را سال 332 نوشته است.

[36] ر.ک: ابن عدي، الکامل في ضعفاءالرجال، ج 1،ص 206؛ ذهبي، ابوعبداللَّه، ميزان‏الاعتدال، ج 1، ص 136؛ ابن عقده، کتاب الولاية، ص 32.

[37] نجاشي، ابوالعباس، رجال‏النجاشي، ص 94.

[38] خطيب بغدادي، تاريخ بغداد، ج 3، ص 274.

[39] گنجي شافعي، يوسف بن محمد، کفايةالطالب، ص 54.

[40] ابن تيميه، منهاج‏السنه، ج 4، ص 86.

[41] مزي، يوسف، تهذيب‏الکمال، ج 33، ص 383.

[42] ذهبي، شمس‏الدين، رسالة طرق حديث من کنت مولاه فعلي مولاه، ص 12، و بعد از آن.

[43] تخريج الاحاديث و الآثارالواقعة في تفسيرالکشاف، ج 2، ص 238، بنا به نقلِ کتاب الولايه ابن عقده، ص 139.

[44] سخاوي، عبدالرحمان، استجلاب ارتقاءالغرف، ص 23.

[45] سيوطي، جلال الدين، قطف‏الازهارالمتناثرة في‏الاخبارالمتواتره، ص 102 و 278.

[46] سمهودي، علي بن عبداللَّه، جواهرالعقدين، ج 1، ص 98.

[47] صالحي شامي، محمد بن يوسف، سبل‏الهدي والرشاد، ج 11، ص 294.

[48] نجاشي، ابوالعباس، رجال‏النجاشي، ص 94؛ طوسي، فهرست کتب الشيعة و اصولهم، ص 73؛ ابن شهر آشوب، معالم‏العلماء، ص 77 و 16؛ ابن بطريق، عمدة عيون صحاح‏الاخبار، ص 112؛ مجلسي، محمدباقر، بحارالانوار، ج 104، ص 116؛ سيد ابن طاووس، اليقين، ص 34، باب 37؛ همو، الاقبال، ج 2، ص 239؛ بياضي عاملي، زين‏العابدين، الصراطالمستقيم، ج 1، ص 301.

[49] کلبرگ، اتان، کتابخانه ابن طاووس، ص 250، ش 126.

[50] کلبرگ، اتان، کتابخانه ابن طاووس، ص 417، ش 385.

[51] کلبرگ، اتان، کتابخانه ابن طاووس، ص 497، ش 505.

[52] کلبرگ، اتان، کتابخانه ابن طاووس، ص 548، ش 578.

[53] کلبرگ، اتان، کتابخانه ابن طاووس، ص 285، ش 170.

[54] سيد ابن طاووس، الطرائف، ص 111؛ ابن عقده، کتاب‏الولايه، ص 150 - 152.

[55] محقق‏طباطبايي، سيد عبدالعزيز، الغدير في‏التراث‏الاسلامي، ص 45 - 48.

[56] طبري، عماد الدين، بشارةالمصطفي، ص 166.

[57] مفيد، الامالي، مجلس 42، ح 3.

[58] طوسي، الامالي‏مجلس 20، ح 5؛ ابن عقده، کتاب‏الولايه، ص 165.

[59] عسقلاني، ابن حجر، لسان‏الميزان، ج 2، ص 358، ش 2413.

[60] نجاشي، ابوالعباس،رجال‏النجاشي، ص 265، ش 690؛ طوسي، فهرست کتب الشيعة و اصولهم، ص 281، ش 413.

[61] ابن شهرآشوب، مناقب آل ابي‏طالب، ج 3، ص 25.

[62] علامه اميني، عبدالحسين، الغدير، ج 1، ص 104.

[63] نجاشي، ابوالعباس، رجال‏النجاشي، ص 394 - 395، ش 1055.

[64] ابن شهر آشوب، مناقب آل ابي‏طالب، ج 3، ص 25.

[65] ذهبي، شمس‏الدين، رسالة طرق حديث من کنت مولاه فعلي مولاه، ص 102 و 51.

[66] نجاشي، ابوالعباس، رجال‏النجاشي، ص 232 - 233، ش 617.

[67] گنجي شافعي، کفايةالطالب في مناقب علي بن ابي طالب، ص 60؛ محقق طباطبايي، سيد عبدالعزيز، الغدير في‏التراث‏الاسلامي، ص 56. براي آگاهي از شرح حال او بنگريد به: خطيب بغدادي، تاريخ بغداد، ج 12، ص 34.

[68] نجاشي، ابوالعباس، رجال‏النجاشي، ص 396، ش 1059.

[69] حاکم نيشابوري، معرفة علوم‏الحديث، ص 312. نيز ر.ک: مجله تراثنا، ش 16، ص 487.

[70] نجاشي، ابوالعباس، رجال‏النجاشي، ص 69، ش 166.

[71] نجاشي، ابوالعباس، رجال‏النجاشي، ص 269 - 270، ش 706.

[72] ابن شهر آشوب، مناقب آل ابي‏طالب، ج 3، ص 25.

[73] محقق طباطبايي، سيد عبدالعزيز، الغدير في‏التراث‏الاسلامي، ص 81.

[74] منتجب الدين، فهرست اسماء علماء الشيعة و مصنفيهم، ص 101 - 102، ش 360.

[75] محقق طباطبايي، سيد عبدالعزيز، الغدير في‏التراث‏الاسلامي، ص 99.

[76] سمعاني، الانساب، ج 3، ص 226؛ محقق طباطبايي، سيد عبدالعزيز، الغدير في‏التراث‏الاسلامي، ص 98.

[77] کلبرگ، اتان، کتابخانه ابن طاووس، ص 240، ش 112.

[78] ابن شهر آشوب، مناقب آل ابي‏طالب، ج 3، ص 25.

[79] کلبرگ، اتان، کتابخانه ابن طاووس، ص 245.

[80] حاکم حسکاني، شواهدالتنزيل، ج 1، ص 90، ح 246.

[81] ذهبي، شمس‏الدين، رسالة طرق حديث من کنت مولاه فعلي مولاه، ص 51، ش 47.

[82] محقق طباطبايي، سيد عبدالعزيز، الغدير في‏التراث‏الاسلامي، ص 105 - 109.

[83] ابن عساکر، ترجمةالامام علي بن ابي طالب من تاريخ مدينة دمشق، ج 2، ص 5 - 90، روايات شماره 503 - 593. محقق محترم، بيش‏تر احاديث را به منابع ديگر نيز ارجاع داده‏اند.

[84] بنگريد به مقدمه نگارنده بر کتاب‏الولايه، از محمد بن جرير طبري؛ نيز: ذهبي، شمس‏الدين، رسالة طرق حديث من کنت مولاه.

[85] ذهبي، سير اعلام‏النبلاء، ج 17، ص 169.

[86] همو، تذکرةالحفاظ، ج 1، ص 10؛ صفدي، نکت‏الهميان، ص 343؛ محقق طباطبايي، سيد عبدالعزيز، اهل‏البيت في‏المکتبةالعربيه، ص 334 - 335، ش 533.

[87] دانش‏پژوه، محمدتقي و افشار، ايرج، فهرست نسخه‏هاي خطي کتابخانه مرکزي دانشگاه تهران، ج 3، ص 523.

[88] سيد عبدالعزيز طباطبايي، فقيد علم و تحقيق، در رمضان المبارک سال 1416 درگذشت.

[89] ذهبي، شمس‏الدين، رسالة طرق حديث من کنت مولاه فعلي مولاه، ص 11.