• عناصرالابرار

موضوع: زیارت جامعه

کلمات کليدي:

عناصر: عناصر جمع عنصر از ریشه‌ی «عصر» و عصر به معنای عصاره‌گیری و خارج کردن شیره‌ی چیزی است.

عُنصر بر وزن فُنعُل به ریشه و نسب هر چیزی می‌گویند.

عنصر در لغت معانی متعددی یافته است از جمله: اصل، حسب، همت، حاجت، حادثه‌ی بزرگ، هیولای ماده، جسم بسیط و در نزد قدما عناصر به آب و خاک و آتش (و هوا)^[1]

الابرار: ابرار جمع بَرّ از ریشه‌ی «برر» است و مصدر آن « بِرّ» به معنای نیکوکاری در مقابل دیگران است که در موارد مختلف، جلوه ی متناسب با آن مورد را پیدا می‌کند.

قرآن مجید، ابرار را در مقابل فجّار به کار برده است:

« انّ الابرار لفی نعیم * و انّ الفجار لفی جحیم »

فاجر به کسی می‌گویند که با گسیختن پرده‌ی تقوا و عدالت، حالت فسق و عدوان را ظاهر می‌کند و در مقابل بَرّ به کسی گفته می‌شود که با انجام اعمال صالح و به جا آوردن وظایف خود، حالت تقوا و عدالت را حفظ می‌کند.

مرحوم طبرسی می‌گوید: «ابرار جمع بَرّ است که مطیع پروردگار و نیکوکار را گویند و یا آنان که موری را نیازارند و رضایت به شر و بدی ندهند و یا آنان که همه حقوق لازمه و غیر لازمه را عهده دارند.» ^[2]

بَرّ (به معنای خشکی) با بِرّ (به معنای یاد شده) از لحاظ ریشه بی‌ارتباط نیستند؛ زیرا بَرّ به معنای بیابان وسیع و بِرّ به معنای وسعت در فضیلت های اخلاقی است.

ابرار دارای دو بعد جسمی و روحی هستند؛ تفاوت آن‌ها با دیگر انسان‌ها در بعد روحی است و نه جسمی. روح این‌گونه افراد با یک‌سری صفات نیک و پسندیده عجین شده و در حقیقت، تکوّن روح و شخصیّت روحی آن‌ها به این صفات و خصال نیک است.

چون کلمه بِرّ به معنای خوبی، پاکی و درست کاری است پس شیعیان اهل بیت مصداق تامّ ابرار هستند؛ البتّه افرادی که به معنای واقعی شیعه هستند که در این صورت اعتقادات، اعمال، گفتار، اخلاق و همه ابعاد وجود و زندگی آنان مصداق تامّ ابرار است.

مقصود از ابرار شیعیان اهل بیت هستند و اما سایر مردم جزء ابرار نخواهند بود؛ زیرا اصل و اساس برّ و نیکویی ولایت  و اهل بیت هستند و کسی که ولایت ندارد او را از این فیض بهره‌ای نیست.

ائمّه ی اطهار علیهم سلام الله ریشه‌ی هر خیر و نیکی و اساس هر خصلت نیک و پسندیده هستند:

« إن ذُکِرَ الخیرُ کنتم اوّلَه و اصلَه و فرعَه و معدنَه و مأواه و منتهاه » ^[3]

اگر سخن از خیر به میان آید شما سرآغاز و اصل و فرع و معدن و مأوی و منتهای آنید.

به نظر می‌رسد عنصر به معنای زبده، خلاصه و مایه نیز باشد. بنابراین این معنا با مسامحه در تعبیر این‌طور می‌شود: ائمه علیهم السلام خلاصه، چکیده و عصاره ابرار هستند.

امام باقر علیه السلام در مقام معرفی منشأ علم به ابو مریم انصاری فرمودند:

«به سلمة بن کُهَیل و حکم بن عتیبه - که دو تن از بزرگان و فقهای اهل سنت هستند-  بگو: شرق و غرب دنیا را بگردید، در همه‌ی عالم، علم صحیحی نمی‌یابید جز آنچه از خاندان ما خارج می شود» ^[4]

علم در این روایت به عنوان نمونه ذکر شده است و گرنه هر خصلت صحیح و صفت نیکی ریشه در بیت رفیع آن‌ها دارد و عالم بشری، مدیون خصال نیک و صفات کمال آن پیشوایان نور است.

بنابراین اگر کسی دارای خصلت پسندیده‌ای بود و به واسطه‌ی این ویژگی در زمره‌ی ابرار قرار گرفت، از کوثر جوشان امامت سیراب شده است؛ چون ائمّه  علیهم السلام ریشه، اصل و نسب ابرار هستند.

برخی از مصادیقی که انسان به کمک آن‌ها جزء ابرار می‌شود عبارت است از: ایمان به خدا، ایمان به قیامت، ایمان به فرشتگان، کتب آسمانی و انبیای پیشین، انفاق مالی، بر پاداشتن نماز، پرداختن زکات، وفای به عهد، صبر در شدائد و ... ^[5]

« إِنَّ الْأَبْرارَ يَشْرَبُونَ مِنْ كَأْسٍ كانَ مِزاجُها كافُورا»  ^[6]

به يقين ابرار (و نيكان) از جامى مى‏نوشند كه با عطر خوشى آميخته است.

تغذیه وجودی و روحی ابرار اهل بیت هستند. لذا داریم:

هُمُ الَّذِينَ يُنَوِّرُونَ قُلُوبَ الْمُؤْمِنِينَ  ^[7]

ايشان (ائمّه) هستند كه دل‌هاى مؤمنين را منور می‌كنند.

و نیز در روایات مکرراً اشاره شده که روح شیعیان و حتی جسم شیعیان و نیکان از وجود و طینت ایشان بهره گرفته و لذا برخی احتمال داده‌اند واژه شیعه به معنای مشایعت و شعاع بودن نسبت به آن محور است.^[8]

نیکی نیکان به جهت‌گیری قطب نمای درونی افراد نسبت به این ذوات مقدّس می‌باشد. آموزش خیر و علم به خیر از طریق ایشان است. لذا فرموده‌اند:

بِنا عُبِدَ اللهُ و  بِنا  عُرِفَ  اللهُ ^[9]

به وسيله‌ی ما خدا پرستش شد و به وسيله‌ی ما خدا شناخته شد.

الابرار (به دلیل داشتن ال استغراق) شامل تمام نیکوکاران از هر قبیل می‌شود. ائمه مایه‌های نخستین ابرار عالم‌اند، اعم از زمینیان و آسمانیان و پیامبران و فرشتگان و... :

امام صادق عليه السّلام فرمود:

نَحْنُ أَصْلُ كُلِّ خَيْرٍ وَ مِنْ فُرُوعِنَا كُلُّ بِرٍّ فَمِنَ الْبِرِّ التَّوْحِيدُ وَ الصَّلَاةُ وَ الصِّيَامُ وَ كَظْمُ الْغَيْظِ وَ الْعَفْوُ عَنِ الْمُسِي‏ءِ وَ رَحْمَةُ الْفَقِيرِ وَ ... .

مائيم ريشه‌ی هرخير و خوبى و همه‏‌ی نيكي‌ها از شاخه‏هاى وجود ما است و ازجمله نيكي‌ها يگانه‏پرستى و نماز و روزه و فرو بردن خشم و گذشت از نافرمان بدكردار و مهرورزى نسبت به مستمند... است.^[10]

شیعیان از زیادی گِل ایشان خلق شده‌اند.

جابر بن عبد اللَّه انصارى گفت: از پيامبر شنيدم مي‌فرمود: «خداوند من و على و فاطمه و حسن و حسين و ائمه را از نور واحد آفريد آن نور را فشرد از آن شيعيان ما خارج شدند، ما تسبيح گفتيم آن‏ها نيز تسبيح گفتند؛ ما تقديس كرديم آن‏ها نيز تقديس كردند؛ ما تهليل نموديم آن‏ها نيز تهليل گفتند؛ ما تمجيد نموديم آن‏ها نيز تمجيد كردند؛ ما اقرار به وحدانيت نموديم آن‏ها نيز اقرار كردند؛ سپس خداوند آسمان‏ها و زمين‏ها و ملائكه را آفريد؛ ملائكه صد سال ماندند درحالی‌كه تسبيح و تقديس و تمجيد را نمى‏دانستند. ما و شيعيانمان تسبيح كرديم پس ملائكه تسبيح از تسبيح ما گفتند؛ ما تقديس نموديم و شيعيانمان تقديس كردند پس ملائكه از تقديس ما تقديس نمودند؛ ما تمجيد كرديم و شيعيانمان تمجيد كردند پس ملائكه از تمجيد ما تمجيد نمودند؛ ما اقرار به توحيد نموديم شيعيان ما نيز اقرار كردند پس ملائكه از اقرار ما اقرار كردند درحالی‌که ملائكه تسبيح و تقديس را قبل از تسبيح ما و تسبیح شيعيانمان نمي‌دانستند. پس ما موحد بوديم موقعى كه موحدى جز ما نبود. شايسته است بر خدا چنان‌چه اين امتياز را به ما بخشيده كه ما و شيعيانمان را در اعلى عليين جاى دهد. خداوند سبحان، ما و شيعيان ما را برگزيد قبل از اينكه اجسام باشيم؛ ما را خواند جواب داديم، ما و شيعيانمان را آمرزيد قبل از اينكه طلب مغفرت كنيم»^[11]

امام صادق علیه السلام فرمود:

ِانَّ اللَّهَ خَلَقَنَا مِنْ عِلِّيِّينَ وَ خَلَقَ أَرْوَاحَنَا مِنْ فَوْقِ ذَلِكَ وَ خَلَقَ أَرْوَاحَ شِيعَتِنَا مِنْ عِلِّيِّينَ وَ خَلَقَ أَجْسَادَهُمْ مِنْ دُونِ ذَلِكَ فَمِنْ أَجْلِ ذَلِكَ الْقَرَابَةُ بَيْنَنَا وَ بَيْنَهُمْ وَ قُلُوبُهُمْ تَحِنُّ إِلَيْنَا ^[12]

خداوند عزّ و جلّ ما را از عليّين آفريد و ارواح ما را از بالاتر از آن خلق كرد و ارواح شيعيانمان را از عليّين و اجسادشان را از پایین‌تر از آن خلق نمود لذا بين ما و ايشان قرابت بوده و قلب‌هايشان به ما مايل مى‏باشد.

احادیث فراوان دیگری نیز بر این موضوع دلالت دارند.^[13]

امام صادق علیه السلام فرموده‌اند:

طينت‌ها بر سه گونه‏اند:

... طينت پيغمبران، و مؤمن هم از آن طينت است، جز اينكه پيغمبران از خالص و برگزيده آن طينت‌اند و ايشان اصل باشند و برتری دارند، و مؤمنين فرع باشند، از گِل ثابت و چسبيده (گويا اشاره دارد كه طينت مؤمن به طينت پيغمبران چسبيده است، اگرچه از فضاله آن طينت است) این چنین خداى عز و جل ميان پيغمبران و پيروانشان جدایى نيندازد. و فرمود:

طينت ناصبى كه از گل سياه بدبو است.

طينت مستضعفين كه از خاك است (يعنى قابليت پذيرش اشكال مختلف را دارد و گل نيست تا مانند مؤمن و كافر به طرفى چسبندگى داشته باشد). مؤمن از ايمانش برنگردد و ناصبى از دشمنى خود و امر مستضعفين مربوط به خواست خداست (كه بجانب ايمان يا كفر گرايند)^[14]

ابو حمزه ثمالى گويد: شنيدم امام باقر عليه السلام مى‏فرمود: همانا خدا ما را از أعلى عليين آفريد و دل‌هاى شيعيان ما را از آنچه ما را آفريده، آفريد. و پيكرهايشان را از درجه پائينش آفريد، از اين رو دل‌هاى شيعيان به ما متوجه است؛ زيرا از آنچه ما آفريده‏شده‏ايم، آفريده شده‏اند، سپس اين آيه را قرائت فرمود: كَلَّا إِنَّ كِتابَ الْأَبْرارِ لَفِي عِلِّيِّينَ وَ ما أَدْراكَ ما عِلِّيُّونَ كِتابٌ مَرْقُومٌ يَشْهَدُهُ الْمُقَرَّبُونَ «اصلا نامه نيكان در عليين است، تو چه دانى عليين چيست؟ كتابى است نوشته كه مقربان شاهد آنند» و دشمن ما را از سجين آفريد و دل‌هاى پيروانشان را از آنچه آنها را آفريده آفريد و پيكرهايشان را از پائين‏تر آن آفريد، از اين رو دلهاى پيروانشان بآنها متوجه است زيرا اينها آفريده شدند از آنچه آنها آفريده شدند سپس اين آيه را تلاوت فرمود: كَلَّا إِنَّ كِتابَ الفُجَّارِ لَفِي سِجِّينٍ وَ ما أَدْراكَ ما سِجِّينٌ كِتابٌ مَرْقُومٌ وَيْلٌ يَوْمَئِذٍ لِلْمُكَذِّبِينَ «اصلا نامه بدكاران در سجين است، تو چه دانى سجين چيست؟ كتابيست نوشته، وای در آن روز بر مکذبان.»^[15]

پس مراد این است که هم مومن و هم کافر به لحاظ ذات خویش دارای همه‌ی مراتب علیین و سجین هستند، به همین خاطر وقتی با این سخن حق تعالی : « أاست بربکم » مورد خطاب قرار گرفتند همه تصدیق کردند « قالوا بلی»، ولی وقتی به « هذا محمد رسولی » مورد خطاب قرار گرفتند، از پذیرش رسالت تن زدند، این انکار منافات با اقرار به ربوبیت داشت و لذا کافر شدند و کفر و سجین طبیعت ایشان گردید و اگر کسی به ربوبیت و رسالت اقرار نماید، ولی به ولایت تن ندهد، باز طبع او طاغوتی و سجینی می‌شود. و اگر کسی به هرسه اقرار کند اما ملکات و افعال و آثار آن را از بین برده و بسوزاند، به اندازه‌ی میل به معاصی طبیعتش سجینی می‌گردد.

لذا ابراری که به آتش عبودیت سوختند از اصحاب یمین هستند، کسانی که از طینتی خلق شده‌اند که پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله و سلم و فرزندان پاکشان از آن آفریده شده‌اند.

هیچ ذره‌ای در امتحانات عوالم قبلی مجبور نبوده است و انتخاب ایمان یا کفر تنها به اختیار خود او بوده است.

امام باقر علیه السلام فرمودند:

به راستى خدا تبارك و تعالى چون خلق را آفريد آب خوش‏گوارى آفريد و آب تلخ و شورى و هر دو آب را به هم آميخت و از روى زمين گِلى برگرفت و آن را سخت ماليد و به اصحاب يمين كه چون مورچه مى‏جنبيدند فرمود: با سلامتى به سوى بهشت، و به اصحاب شمال فرمود: به سوى دوزخ و باكى ندارم، سپس فرمود: آيا من پروردگار شما نيستم؟ گفتند چرا، گواهيم؛ تا نگويند در قيامت كه ما از اين بى‏خبر و غافل بوديم ...^[16]

جمع‌بودن عناصر یا برای تعدد معصومین علیهم السلام است و یا به اعتبار تعدد ابرار، و یا تعدد عناصر  پاکیزه‌ی به هم آمیخته‌ای که مبداء پیدایش ابرار بوده مانند خاک و آب و نور و رحمت که در روایات نیز به آن اشاره شده است.

پس مراد از جمله‌ی شریفه‌ی « عناصر الابرار » این است که ایشان مبدأ و محلّ پیدایش شیعیان هستند؛ همان‌ها که از طینت ایشان آفریده شده‌اند و به خدا و پیامبرش ایمان آورده و به ولایت در میثاق سوم اقرار کرده‌اند، بنابراین جبلت ایشان پاکیزه و طینت ایشان طیب و طاهر گردیده و کتاب‌های ایشان در علیین قرار گرفت و مقرّبان شاهد این کتاب‌ها هستند و کتاب‌ها و نامه‌های ایشان در روز قیامت از سمت راست به دست ایشان می‌رسد و به آسانی حساب‌رسی می‌شوند و آن‌گاه به سوی اهل خودشان برمی‌گردند.

والحمد لله رب العالمین

[1] المنجد - عنصر

[2] مجمع البیان 10/ 407

[3] زیارت جامعه

[4] بحار ، ٢ ، ٩٢

[5] سوره ی بقره ، آیه ی ١٧٧

[6] سوره دهر آیه 5

[7] الكافي ج : 1 ص : 195

[8] وَ سَأَلَ الْمُفَضَّلُ الصَّادِقَ ع مَا كُنْتُمْ قَبْلَ أَنْ يَخْلُقَ اللَّهُ السَّمَاوَاتِ وَ الْأَرَضِينَ قَالَ ع كُنَّا أَنْوَاراً حَوْلَ الْعَرْشِ نُسَبِّحُ اللَّهَ وَ نُقَدِّسُهُ حَتَّى خَلَقَ اللَّهُ سُبْحَانَهُ الْمَلَائِكَةَ فَقَالَ لَهُمْ سَبِّحُوا فَقَالُوا يَا رَبَّنَا لَا عِلْمَ لَنَا فَقَالَ لَنَا سَبِّحُوا فَسَبَّحْنَا فَسَبَّحَتِ الْمَلَائِكَةُ بِتَسْبِيحِنَا أَلَا إِنَّا خُلِقْنَا مِنْ نُورِ اللَّهِ وَ خُلِقَ شِيعَتُنَا مِنْ دُونِ ذَلِكَ النُّورِ فَإِذَا كَانَ يَوْمُ الْقِيَامَةِ الْتَحَقَتِ السُّفْلَى بِالْعُليَا ثُمَّ قَرَنَ ع بَيْنَ إِصْبَعَيْهِ السَّبَّابَةِ وَ الْوُسْطَى وَ قَالَ كَهَاتَيْنِ ثُمَّ قَالَ يَا مُفَضَّلُ أَ تَدْرِي لِمَ سُمِّيَتِ الشِّيعَةُ شِيعَةً يَا مُفَضَّلُ شِيعَتُنَا مِنَّا وَ نَحْنُ مِنْ شِيعَتِنَا أَ مَا تَرَى هَذِهِ الشَّمْسَ أَيْنَ تَبْدُو قُلْتُ مِنْ مَشْرِقٍ وَ قَالَ إِلَى أَيْنَ تَعُودُ قُلْتُ إِلَى مَغْرِبٍ قَالَ ع هَكَذَا شِيعَتُنَا مِنَّا بَدَءُوا وَ إِلَيْنَا يَعُودُونَ (بحارالأنوار ج : 25 ص : 21)

[9] الكافي ج : 1 ص : 145

[10] الكافي، ج‏8، ص: 242 

[11] بحارالأنوار ج :26 ص : 343

[12] علل الشرایع ج 1 ص 117

[13] الكافي، ج‏1، ص: 389 إِنَّ اللَّهَ خَلَقَنَا مِنْ نُورِ عَظَمَتِهِ ثُمَّ صَوَّرَ خَلْقَنَا مِنْ طِينَةٍ مَخْزُونَةٍ مَكْنُونَةٍ مِنْ تَحْتِ الْعَرْشِ فَأَسْكَنَ ذَلِكَ النُّورَ فِيهِ فَكُنَّا نَحْنُ خَلْقاً وَ بَشَراً نُورَانِيِّينَ لَمْ يَجْعَلْ لِأَحَدٍ فِي مِثْلِ الَّذِي خَلَقَنَا مِنْهُ نَصِيباً وَ خَلَقَ أَرْوَاحَ شِيعَتِنَا مِنْ طِينَتِنَا وَ أَبْدَانَهُمْ مِنْ طِينَةٍ مَخْزُونَةٍ مَكْنُونَةٍ أَسْفَلَ مِنْ ذَلِكَ الطِّينَةِ وَ لَمْ يَجْعَلِ اللَّهُ لِأَحَدٍ فِي مِثْلِ الَّذِي خَلَقَهُمْ مِنْهُ نَصِيباً إِلَّا لِلْأَنْبِيَاءِ وَ لِذَلِكَ صِرْنَا نَحْنُ وَ هُمُ النَّاسَ وَ صَارَ سَائِرُ النَّاسِ هَمَجٌ- لِلنَّارِ وَ إِلَى النَّار

[14] کافی ، ج2 ،ص ٣‌

[15] کافی ، ج٢ ،ص ٤

[16] کافی ج2 ص8

نوشته شده توسط گروه زیارت جامعه در روز پنجشنبه 1390/11/6 ساعت 14:57

من این مطلب را پسندیدم