• حجر بن عدی

موضوع: اصحاب

کلمات کليدي: حجر بن عدی، اصحاب

ابو عبد الرحمان، «حُجْر بن عَديّ بن معاويه کِنْدي»، مشهور به «حُجْرُ الخير (حجر نيکوکار)» و «ابن اَدبَر»[1]  از کساني است که جاهليت و اسلام را درک کرده است.[2] او بر پيامبر صلي الله عليه وآله وارد شد [3]  و با ايشان مصاحبت داشت.[4]

 حُجر، از چهره‏هاي منوّر تاريخ اسلام و از قلّه‏سانان پر فروغ تاريخ تشيّع است.

 او هنوز در سنين جواني بود که به محضر پيامبر خدا درآمد و اسلام آورد. دنيا گريزي، زهد، نمازگزاري و روزه‏داريِ بسيار، سلحشوري و رزم‏آوري، شرافت و کرامت و درستکاري و عبادت، از ويژگي‏هاي اوست.[5]

 او به زهد، معروف بود.[6] روح پاک، نفْس سالم، مَنش والا و روش پيراسته حُجر بود که او را مستجاب الدعوه ساخته بود.[7]

 او هرگز در برابر حق‏کشي‏ها و باطل‏گرايي‏ها سکوت نمي‏کرد. چنين بود که همراه مؤمنان و مجاهدان، بر عثمان شوريد[8]  و در عينيت بخشيدن به حاکميت مولاعليه السلام از هيچ کوششي دريغ نکرد و بدين سان، از اصحاب ويژه[9]  و پيروان مطيع[10] مولا به شمار رفت.

 او در نبردهاي علي عليه السلام شرکت داشت. در جمل،[11]  فرمانده سواره نظامکِنديان بود [12]  و در صفّين،[13]  فرماندهي قبيله خود[14]  را به عهده داشت و در نهروان، جناح چپ[15]  و يا راست[16]  سپاه مولاعليه السلام را فرماندهي مي‏کرد.

 او زباني گويا و کلامي نافذ داشت. به بلاغتْ سخن مي‏گفت و با فصاحت، حقايق را بيان مي‏نمود. سخنان زيبا و بيدارگر او درباره جايگاه والاي علي عليه السلام نشاني است از اين حقيقت.[17]

 او يار با وفاي مولاعليه السلام و از مدافعان سختکوش آن حضرت بود. چون ضحّاک بن قيس براي غارتگري روي به عراق نهاد، حجر بن عدي از علي عليه السلام براي رويارويي با او فرمان يافت و با دلاوري او را شکست داد و ضحّاک، پا به فرار نهاد.[18]

 حجر، لحظاتي قبل از ضربت خوردن علي عليه السلام از توطئه خبر يافت، با تمام توان کوشيد تا ايشان را خبر کند؛ امّا موفّق نشد[19]  و غمِ به خون نشستن مولا عليه السلام بر جانش نشست.

 او از ياران غيور و استوار گام امام حسن عليه السلام نيز بود. [20]  چون خبر صلح را شنيد، خون غيرت در رگ‏هايش به جوش آمد و بر اين صلح، اعتراض کرد.[21]  امام حسن عليه السلام به او فرمود:

«اگر ديگران نيز چون تو [ عزّت طلب] بودند، هرگز اين قرارداد را امضا نمي‏کردم».[22]

 حجر، از معاويه دلي آکنده از درد داشت و هماره از چهره پليد «حزب الطُّلَقاء (گروه آزاد شدگان فتح مکّه)» که حکومت يافته بودند، بيزاري مي‏جست و همراه با جمع شيعيان، به او نفرين مي‏کرد؛[23] زیرا  آنها گروهي بودند که پيامبر خدا آنها را «ملعون» دانسته بود.

 هرگاه مُغَيره - که در پليدي و زشت‏خويي و پَستي نظير نداشت و با حاکميت «حزب الطلقاء»، حکومت کوفه را يافته بود - بر علي عليه السلام و پيروان او طعنه مي‏زد،[24]حجر، بي‏هيچ هراسي به دفاع مي‏ايستاد و او را ملامت مي‏کرد.

 معاويه که از موضعگيري‏ها، افشاگري‏ها، سرسختي‏ها و استواري‏هاي حجر به ستوه آمده بود، دستور قتل او را صادر کرد و او را به همراه يارانش[25]  در «مَرْج عَذراء»[26]و[27]  به سال 51 هجري به شهادت[28]  رساند.

 حجر، چهره‏اي محبوب، شخصيتي نافذ و وجهه‏اي نيکو داشت. شهادت او بر مردم، گران آمد.[29]  بدين سان به معاويه اعتراض کردند و او را بر اين کردار پليد، نکوهش کردند. از جمله، امام حسين عليه السلام[30]  در نامه‏اي به معاويه، ضمن ستايش فراوان و يادکردِ نيکو از ستم‏ستيزي حُجر، بدو اعتراض کرد و يادآوري کرد که معاويه، پيمان شکسته و ستمکارانه، خون پاک حُجر را بر زمين ريخته است. عايشه نيز با ذکر روايتي درباره شهيدان «مرج عذرا»[31]  به معاويه اعتراض کرد.[32]

 معاويه با همه تيره‏جاني، قتل حُجر را از اشتباهاتش مي‏دانست و از آن، اظهار ندامت مي‏کرد[33]  و در هنگام مرگ مي‏گفت:

اگر نصيحتگري مي‏بود، ما را از قتل حجر، باز مي‏داشت.[34]

مُصعَب بن زُبَير، دو فرزند حُجْر (عبيد اللَّه و عبد الرحمان) را پس از به بند کشيدن، به قتل رساند.[35]

 علي عليه السلام از شهادت او خبر داده بود و شهادت او و يارانش را به شهادت «اصحاب اُخدود»،[36]  مانند کرده بود.

چند روایت در مورد حجر بن عدی:

در الأمالي به نقل از ربيعة بن ناجذ آمده است:

 پس از غارت سفيان بن عَوف غامدي و درخواست علي عليه السلام از مردم براي حرکت به سوي او و تن زدن ياران امام‏عليه السلام، حُجْر بن عَدي و سعد بن قيس برخاستند و گفتند:

اي امير مؤمنان! خدا برايت بد نياورد! به ما فرمان ده تا پيروي‏ات کنيم؛ زيرا که - به خداي بزرگ سوگند - ما در اطاعت تو، بر از ميان رفتن دارايي‏مان و کشته‏شدن افرادمان بي‏تابي نمي‏کنيم.[37]

در تاريخ اليعقوبي در يادکردِ غارت ضَحّاک در قُطقُطانه [38]  و فراخواني امام‏عليه السلام از مردم براي رفتن به جنگش آمده است:

حُجر بن عَدي کِندي روبه‏روي او ايستاد و گفت:

اي امير مؤمنان! خداوند، هر کس از [ عشيره] من را که دوستدار نزديکي به تو نيست، به بهشت نبرد!

 تو همان گونه عمل کن که وظيفه خود مي‏بيني؛ چرا که بوسیله حق، ياري مي‏شود و شهادت، برترين روزي است. افرادي با خلوص را همراهم کن و با حُسن تدبيرت مرا پشتيبان باش و خداوند، پشتيبان انسان و خانوده‏اش است. شيطان از دل‏هاي بيشتر مردم جدا نمي‏شود تا آن‏گاه که روحشان از پيکرشان جدا شود.

چهره علي‏عليه السلام با شنيدن اين سخن از شادي برافروخته شد و حُجر را تحسين کرد و فرمود:«خداوند، تو را از شهادت - که من مي‏دانم شايسته آني -، محروم ندارد!».[39]

در کتاب وقعة صِفّين به نقل از عبد اللَّه بن شريک آمده است:

حجر برخاست و گفت:

اي امير مؤمنان! ما زادگانِ جنگ و اهل آنيم که آن را بارور کرده و پيروزمندانه به پايان مي‏بريم. جنگ، ما را آزموده و ما نيز جنگ را آزموده‏ايم. ما ياراني با لياقت و قبيله‏اي پرشمار و نظري سنجيده و قدرتي شايسته داريم.

 زماممان در دست توست و گوش به فرمان تو و مطيع تو ايم. اگر به شرقْ رو کني، به شرق مي‏رويم و اگر به غربْ روانه شوي، به غرب مي‏رويم و هر فرماني دهي، انجام مي‏دهيم.

 علي عليه السلام فرمود:

«آيا همه قومت نظري چون تو دارند؟».

 گفت:

از آنان جز نيکي و زيبايي نديده‏ام و اين دست فرمانبرداري و اطاعت و پاسخ مثبت من[ به نمايندگي] از سوي آنهاست».

 پس علي عليه السلام او را ستود.[40]

امام علي عليه السلام در مورد حجر فرمودند:

اي اهل کوفه! به زودي هفت تن از نيکان برگزيده شما در ميان شما کشته مي‏شوند که مَثَل آنان، همچون اصحاب اُخدود است و حجر بن اَدبَر و يارانش جزو آنان‏اند.[41]

در الأغاني به نقل از مُجالد بن سعيد همْداني و صقعب بن زُهَير و فُضَيل بن خديج و حسن بن عُقْبه مرادي آمده است:

چون مغيرة بن شعبه، فرماندار کوفه شد، بر منبر مي‏رفت و علي بن ابي طالب عليه السلام و پيروانش را نکوهش مي‏کرد و به آنان طعنه مي‏زد و قاتلان عثمان را نفرين مي‏نمود و براي عثمان، آمرزش مي‏طلبيد و او را [ از انتقادها] مبرّا مي‏شمرد.

 حجر بن عدي هم برمي‏خاست و مي‏گفت:

«يَأَيُّهَا الَّذِينَ ءَامَنُواْ کُونُواْ قَوَّ مِينَ بِالْقِسْطِ شُهَدَآءَ لِلَّهِ وَلَوْ عَلَي أَنفُسِکُمْ »[42]

اي مؤمنان! هماره به عدالت برخيزيد و براي خدا شهادت دهيد، هر چند به زيان خودتان باشد.

من شهادت مي‏دهم که کسي که نکوهشش مي‏کنيد، از آن که مي‏ستاييدش، به برتري سزاوارتر است، و کسي که او را مي‏ستاييد، به نکوهشْ سزاوارتر است تا آن که بر او عيب مي‏نهيد.

 مُغَيره به او مي‏گفت:

«اي حجر، واي بر تو! از اين کار، دست بکش و از خشم سلطان و قدرتش بترس که بسياري همچون تو را به کشتن داده است» و سپس از او دست برمي‏داشت.

 پس هماره چنين بود تا آن که روزي مغيره در اواخر دوران حکومتش بر منبر، سخني گفت و به علي بن ابي طالب عليه السلام طعنه زد و او و پيروانش را لعنت کرد که حجر از جاي جَست و فريادي کشيد که همه افراد داخل مسجد و نيز آنان که بيرون بودند، آن را شنيدند و به مغيره گفت:اي انسان! تو نمي‏داني که فريفته چه شده‏اي؟ آيا پير گشته‏اي؟ فرمان بده که سهم و روزي ما را که آن را از ما دريغ داشته‏اي، بدهند ؛ چرا که نه تو حقّ اين کار را داشته‏اي و نه آنان که پيش از تو بودند. تو فريفته نکوهش امير مؤمنان و ستايش مجرمان گشته‏اي.

 سپس بيش از سي تن با او برخاستند و گفتند:

به خدا سوگند که حجر، راست مي‏گويد. فرمان بده که سهم ما را [ از بيت المال] بدهند ؛ زيرا که ما از اين گفته‏هاي تو بهره‏اي نمي‏بريم و به حال ما سودي ندارند و از اين سخنان، فراوان گفته‏اند.

 مغيره از منبر فرود آمد و به کاخ [حکومتي] رفت و چون قومش اجازه ورود خواستند و داخل شدند و تحمّل کردن [سخنان] حجر را بر او خُرده گرفتند، گفت:من او را کشتم.

 گفتند:

چگونه؟

 گفت:

به زودي پس از من اميري مي‏آيد و حجر، او را مانند من مي‏پندارد و با او همچون کاري که ديديد، مي‏کند و آن امير هم بدون درنگ، وي را مي‏گيرد و به بدترين شيوه، او را مي‏کشد.

 بي گمان، اجلم نزديک شده و کارهاي[ نيکم] کم است و دوست ندارم اوّلين کسي باشم که کشتن نيکان اين ديار و ريختن خون آنها را آغاز مي‏کند، تا بهره‏اش نصيب ديگران شود و بدبختي‏اش نصيب من. معاويه در دنيا عزيز شود و مغيره در آخرت، خوار. به زودي مرا ياد خواهند کرد، آن گاه که اميران ديگر را بيازمايند.[43]

_______________________________________________________________

پی نوشت:

[1] الطبقات الکبري:217:6، سير أعلام النبلاء:95:463:3، تاريخ دمشق:211:12.

[2] المستدرک علي الصحيحين:5983:534:3، الطبقات الکبري:217:6.

[3] المستدرک علي الصحيحين:5974:532:3، الطبقات الکبري:217:6.

[4] المستدرک علي الصحيحين:5983:534:3، سير أعلام النبلاء:95:463:3.

[5] سير أعلام النبلاء:95:463:3، البداية والنهاية:50:8.

[6] المستدرک علي الصحيحين:531:3، تاريخ دمشق:212:12، البداية والنهاية:50:8.

[7] الاستيعاب:505:391:1، اُسد الغابة:1093:698:1.

[8] الجمل:137.

[9] الطبقات الکبري:217:6، اُسد الغابة:1093:697:1، الأخبار الطوال:224.

[10] سير أعلام النبلاء:95:463:3.

[11] المستدرک علي الصحيحين:5974:532:3، الطبقات الکبري:218:6.

[12] الجمل:320، الأخبار الطوال:146.

[13] المستدرک علي الصحيحين:5974:532:3، الطبقات الکبري:218:6.

[14] وقعة صفّين:117، تاريخ خليفة بن خيّاط:146، سير أعلام النبلاء:95:463:3.

[15] الاستيعاب:505:389:1، اُسد الغابة:1093:697:1.

[16] الأخبار الطوال:210، الإمامة والسياسة:169:1.

[17] الجمل:255.

[18] الغارات:425:2، تاريخ الطبري:135:5، الکامل في التاريخ:426:2.

[19] الإرشاد:19:1، مناقب آل أبي طالب:312:3.

[20] أنساب الأشراف:280:3، رجال الطوسي:928:94.

[21] أنساب الأشراف:365:3، الأخبار الطوال:220، شرح نهج البلاغة:15:16.

[22] أنساب الأشراف:365:3.

[23] تاريخ الطبري:256:5، الکامل في التاريخ:489:2.

[24] أنساب الأشراف:252:5، تاريخ الطبري:254:5، الکامل في التاريخ:489:2.

[25] تاريخ دمشق:217:12، الاستيعاب:505:389:1.

[26] مَرْج، يعني «چراگاه». مَرْج عذراء، نام يکي از آبادي‏هاي نزديک دمشق است که در دشت خولانْ واقع شده و مقبره حجر در اين مکان، اکنون زيارتگاه مسلمانان است.

[27] المستدرک علي الصحيحين:5974:532:3، مروج الذهب:12:3.

[28] المستدرک علي الصحيحين:5978:532:3، تاريخ دمشق:211:12.

[29] الأخبار الطوال:224.

[30] أنساب الأشراف:129:5، الإمامة و السياسة:203:1، رجال الکشّي:99:252:1.

[31] أنساب الأشراف:274:5، تاريخ دمشق:226:12، الإصابة:1634:33:2.

[32] المستدرک علي الصحيحين:5984:534:3، أنساب الأشراف:48:5.

[33] سير أعلام النبلاء:95:465:3، تاريخ دمشق:226:12، تاريخ الطبري:279:5.

[34] أنساب الأشراف:275:5، تاريخ دمشق:231:12.

[35] المستدرک علي الصحيحين:5974:532:3، تاريخ دمشق:210:12.

[36] در سوره بروج، آيه 3، به «اصحاب اُخدود» اشاره شده است ؛ مؤمناني که قومشان آنها را مجبور به رها کردن دينشان نمودند و چون خودداري ورزيدند، آنها را در گودال‏هاي آتش افکندند (ر. ک:بحارالأنوار:438:14 «قصّة أصحاب الاُخدود»).

[37] الأمالي، طوسي:293:174، الغارات:481:2.

[38] قُطقُطانه، جايي در نزديکي کوفه از سمت صحراي «طف» است. زندان نعمان بن منذر (پادشاه حيره) در آن جا بوده است. (معجم البلدان:374:4)

[39] تاريخ اليعقوبي:196:2.

[40] وقعة صفّين:104.

[41] تاريخ دمشق:227:12. نيز، ر. ک:مناقب آل أبي طالب:272:2.

[42] نساء، آيه 135.

[43] الأغاني:137:17، أنساب الأشراف: 252:5، تاريخ الطبري:254:5.

نوشته شده توسط گروه اصحاب و یاران در روز سه شنبه 1390/3/31 ساعت 20:8

من این مطلب را پسندیدم